od hiszp. caciqu, które z kolei pochodzi od słowa kassiquan w języku Arawaków, które znaczyło „mieć lub utrzymywać dom” i określało naczelnika plemiennego w rdzennych kulturach prekolumbijskich z terenów Antyli. W czasach kolonialnych Hiszpanie zastosowali to słowo do znacznie bardziej zhierarchizowanych i nieplemiennych społeczności dawnej Mezoameryki czy państwa Inków, określając w ten sposób jakichkolwiek ludzi pochodzenia indiańskiego pełniących funkcje przywódcze (w tym najwyższe funkcje królewskie); w administracji kolonialnej stosowano je również w odniesieniu do indiańskich zwierzchników tzw. pueblos de indios, czyli niezamieszkanych przez Hiszpanów „gmin indiańskich”. Zob. r. „Lata konkwisty”, podrozdział „Świat panów i władców” (przyp. red.).
15
Kwezal (quetzal) – kolorowy ptak gatunku Pharomachrus lub Euptilotis, z rodziny trogonów. W języku nahuatl quetzalli oznacza drogocenne pióro. Dla Majów i Mexików kwezale były mitycznymi świętymi ptakami, a ich turkusowo-zielone pióra stanowiły niezwykle cenione oznaki prestiżu oraz wysokiej rangi społecznej i często wchodziły w skład obowiązkowych danin narzucanych przez ważniejsze ośrodki podporządkowanym im miastom i prowincjom. Pióra kwezala zdobiły stroje dostojników – pióropusze oraz tarcze dekorowane piórami kwezali nosili władcy (np. Motecuhzoma Xocoyotzin). Wykonywano z nich też inne przedmioty, wykorzystując technikę polegającą na wplataniu dudek piór we włókna materiału podczas tkania. Celowali w niej zwłaszcza Mixtekowie i Mexikowie (przyp. tłum. i red.).
16
„Siekierki” z jadeitu wbrew nazwie nie były narzędziami użytkowymi, ale raczej przedmiotami ceremonialnymi o dużym znaczeniu symbolicznym; możliwe też, że stanowiły ogólnie przyjętą formę prezentowania jadeitu w celach handlowych – dzięki dobrze wypolerowanej powierzchni i cienkim krawędziom można było ocenić wartość kamienia po kolorze i przezroczystości. „Siekierki” z jadeitu ze względu na kształt i barwę symbolizowały kolby kukurydzy, stąd też często grawerowano na nich postać uznawaną przez badaczy za olmeckiego boga kukurydzy. Za: Karl Taube, „La jadeíta y la cosmovisión de los olmecas¨, „Arqueología mexicana”, t. IX, nr 53, s. 36–41 (przyp. red.).
17
Termin sub-Pedregal określa miejsce, gdzie przed wybuchem wulkanu Xitle znajdowały się osady. Po erupcji uformował się tzw. Pedregal, czyli teren pokryty lawą, znajdujący się dziś na południu miasta Meksyk (przyp. red.).
18
Chinampa (z j. nahuatl chinamitl – „ogrodzenie”) – znane głównie z epoki postklasycznej sztuczne wyspy tworzone na wybrzeżach słodkich jezior, których celem było zwiększenie powierzchni rolnej i zyskanie najbardziej urodzajnych terenów, które zapewniały dwu – i trzykrotne zbiory plonów w ciągu roku. Tworzono je poprzez obudowanie przestrzeni blisko brzegu palami, które wbijano w dno jeziora, a następnie przestrzeń między palami wypełniano wieloma warstwami plecionek z trzciny, gnijącymi roślinami i mułem. Na brzegach sadzono drzewa, które przytwierdzały wyspę na stałe do dna jeziora. Zob. też r. „Okres postklasyczny w Mezoameryce”, podrozdziały „Odrodzenie tolteckie i masowy napływ Chichimeków” i „Ostatnia stolica imperium” (przyp. red.).
19
Zob. przyp. 4 w r. „Okres klasyczny w dawnym Meksyku”.
20
Pionowe płaszczyzny były ozdobione sztukaterią, co tworzyło rodzaj ram, gzymsów czy też fryzu, opasujących piramidę niczym fartuch (delantal). Jest to charakterystyczny element zabytków Majów, zwłaszcza na obszarze Petén (przyp. tłum.).
21
Drogi te łączące różne zespoły architektoniczne i umożliwiające kontrolę ośrodków podporządkowanych, charakterystyczne są dla regionu Majów. Tworzyły je usypiska z kamieni, ziemi, zaprawy i innych materiałów budowlanych, pokrywane wapiennym tynkiem, a ich wysokość wynikała ze specyfiki warunków klimatycznych – w porze deszczowej nisko położone tereny są często zalewane przez występujące wody (przyp. tłum.).
22
Majowskie „podniesione pola” są odpowiednikiem chinampas z Doliny Meksyku, choć „podniesione pola” tworzono głównie na zalewanych równinach rzek (przyp. red.).
23
Od ajaw – „władca” (przyp. red.).
24
Tzw. escritura istmeña. Hiszp. istmo – przesmyk, od przesmyku Tehuantepec (przyp. tłum).
25
Ten wywodzący się z epoki przedhiszpańskiej rytuał totonacki (wybrzeże Zatoki Meksykańskiej, okolice miasta Papantla w stanie Veracruz) przeprowadzany był w celu przywołania deszczu i zapewnienia urodzaju. W tańcu bierze udział 5 tancerzy (voladores), którzy wspinają się na wysoki maszt (palo); jeden z nich gra na flecie i bębenku, pozostali (symbolizujący cztery strony świata), przywiązani do sznurów zwisających z platformy, rzucają się głową w dół, wykonując 13 obrotów (co pomnożone przez liczbę 4 tancerzy daje wynik 52 – tyle lat liczy wiek w kalendarzu prekolumbijskim). W 2009 r. rytuał został wpisany na listę Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO (przyp. tłum.).
26
Zapotekowie, nazywający sami siebie Bènizàa („Ludźmi Pochodzącymi z Chmur”), w epoce przedhiszpańskiej zamieszkiwali głównie tereny dzisiejszej Oaxaki, gdzie w okresie preklasycznym i klasycznym stworzyli jedną z najważniejszych kultur Mezoameryki. Ich największe osiągnięcia to rozwój pisma, budowanie wspaniałych grobowców dla rodzin arystokracji oraz wykonywanie bogato zdobionych glinianych urn sepulkralnych. W okresie postklasycznym zostali zepchnięci na wschód (aż po przesmyk Tehuantepec, gdzie żyją do dzisiaj) przez dokonujących ekspansji Mixteków, którzy zajęli ich dawne ośrodki, m.in. Monte Albán i Mitlę (przyp. red.).
27
Hiszp. moldura en delantal. Zob. przyp. 20.
28
Zob. r. „Okres klasyczny w dawnym Meksyku – Wstęp”.
29
Wyobrażenie bądź wizja świata, w polskiej literaturze często określane jako imago mundi lub z niem. Weltbild (przyp. red.).
30
Używany w książce termin „Mexikowie” stosowany jest w hiszpańskojęzycznej literaturze przedmiotu przede wszystkim w odniesieniu do mieszkańców przedhiszpańskiego miasta Mexico-Tenochtitlan, które to wraz z Tetzcoco i Tlacopan – dwoma innymi miastami-państwami z Doliny Meksyku – utworzyły sojusz zwany Trójprzymierzem, który stał się zalążkiem późniejszego Imperium Azteckiego. W polskiej literaturze i w użyciu codziennym dominuje termin „Aztekowie”, który wszedł do polszczyzny najprawdopodobniej z j. angielskiego, za publikacjami A. von Humboldta i W. Prescotta, które ugruntowały użycie nazwy Aztec w świecie anglosaskim. Tymczasem społeczność określana tym terminem bynajmniej nie używała jej w stosunku do siebie, a w tekstach źródłowych (w Kodeksie Aubin i w dziełach Cristobala del Castillo i Juana de Torquemady) mianem azteca określa się mieszkańców mitycznej krainy Aztlan, skąd Mexikowie wywodzili swój początek, podobnie jak wiele innych społeczności z Doliny Meksyku, m.in. Culhuacanie, Tepanekowie, Chalkowie. W latach 40. XX w. R. Barlow wykazał nieadekwatność użycia terminu azteca (hiszp.) czy Aztec (ang.) w odniesieniu do Mexików, którzy sami siebie określali mianem mexica. Słuszność tej krytyki została uznana przez kolejnych badaczy, stąd też w hiszpańskim stosuje się głównie termin mexica. Termin azteca zaczął być jednak używany przez wielu badaczy w odniesieniu do wielojęzycznej społeczności środkowego Meksyku (przyp. red. za: Carlos Santamar�
