Tydbom. Johan Marais
met die ideale takke vir kleilatgooi. Moeg geswem, het ons mekaar dan met die kleilatte getakel. Ná ’n ruk was ook dit vervelig en het ons sulke tweemeter-latte gepluk en gekyk wie kon tot by die pad, ongeveer honderd meter verder, gooi.
Van die ouer seuns het dit maklik reggekry. Ongelukkig kom daar op ’n slag ’n groot vragmotor verby en ons gooi sy voorruit stukkend. Onnosel soos kinders maar is, skrik ons en hardloop huis toe. Die bestuurder van die vragmotor sien egter na watter huis ons gaan en verkla ons toe. My oupa het net sy kop geskud. My pa nie.
Nog ’n tydverdryf was om in die voetpaadjies wat die swart seuns gebruik het strikke te stel deur die oulandsgras met ’n stewige knoop bo-oor die paadjie vas te bind. Hoe lekker het ons nie gekry nie wanneer hulle die pad afgehardloop kom en val dat jy net arms en bene sien.
Hulle was nie stupid nie en het geweet dit is ons. Toe ons eendag met die fiets teen ’n stuk bloudraad vasry wat tussen twee bome gespan is, het ons geweet waarvandaan dit kom. Ook toe een van ons in ’n gat in die fietspaadjie val wat met ’n sinkplaat en ’n bietjie grond bedek was.
Ons was rêrig rof en het dikwels oorlog gemaak met selfgemaakte ketties. Ons het kante gekies en in die grondpad ’n ent van mekaar gestaan en op mekaar geskiet. Dit het eers end gekry toe een van my broers ’n klip teen die kop gekry en bewusteloos neergeslaan het.
Die kettiegevegte is vervang deur cowboys en crooks met stokgewere. Maar ook dit het handuit geruk. My tweede oudste broer, Jacques[1], het op sy eie stokgeweer geval en dit het dwarsdeur sy maag gesteek. My pa en oupa moes met hom hospitaal toe jaag.
Ek was omtrent ses jaar oud toe ek my eerste dooie mens gesien het. Ons gesin was op pad om in die Bronkhorstspruit te gaan visvang. Naby Bapsfontein, by ’n T-aansluiting op die ou Delmaspad, stop my pa nie heeltemal nie en hy sien ook nie die motor wat van Pretoria se kant aangery kom nie. Dit is ’n verskriklike botsing. Ons kar tol ’n volle driehonderd-en-sestig grade in die rondte, die ander kar ry vir sowat twintig meter op sy twee linkerwiele en begin toe rol.
Niemand in ons motor is beseer nie, net erg geskok, en toe ons by ons sinne kom, hardloop ons almal na die ander kar om te kyk wat daar aangaan. Met die rolslag het een van die deure die bestuurder, ’n ou oom, in sy nek gesteek en sy hoofslagaar afgeruk.
Ek staan vir hom en kyk, sien hoe sy laaste lewensbloed uit hom pomp totdat hy sterf. Toe ek besef wat ek gesien het, raak ek histeries en hardloop blindelings die mielielande in waar my suster my later kry.
My pa het my al op agtjarige ouderdom met die .22-geweer vertrou, en dit was vir my heerlik om elke middag die geweer te vat en ’n tarentaal of ’n duif te skiet. Die voëls het ek dikwels op die kole gebraai – tot my ma se misnoeë, want dan eet ek nie haar kos nie. My pa was egter streng en as jy vyf patrone gevat het, moes jy vyf duiwe terugbring of verduidelik hoekom jy mis geskiet het, of wat van die ander patrone geword het.
Op die plaas het elke kind, ons was vier broers en ’n suster, ’n taak gehad. My oudste broer, Ben[2], was in beheer van die beeste en melkery, en Jacques moes na die varkboerdery omsien. Len se pligte was so tussen die beeste, perde en hoenderboerdery opgedeel en ek was die amptelike skaapwagter. Soos die ouer seuns die skool verlaat en begin werk het, is die verantwoordelikhede afgeskuif na die jonger seuns. Ek was die heel jongste.
Ons seuns het in een lang kamer geslaap, amper soos ’n koshuiskamer. Elkeen het sy eie hangkas gehad en ook ’n swetterjoel troeteldiere, van slange tot trapsuutjies, nagapies, paddas … enige denkbare ding met pote en vlerke. My ma en die bediendes wou dit partykeer nie in die kamer waag nie uit vrees vir die ongediertes wat uit die kaste kan spring.
Naweke was ’n fees, want dan het elke seun ’n skoolvriend of twee oorgenooi. Daar is dan perd gery, voëls geskiet, geswem en alles gedoen wat seuns op ’n plaas kán doen.
Ongeveer ’n halwe kilometer van ons huis het die Blesbokspruit ontspring en in ’n groot dam op die plaas gevloei. Wanneer die spruit afgekom het, het elkeen aan ’n drywende rietpol geklou en kilometers aaneen stroomaf resies gejaag.
Die Sappi-papierfabriek se ashoop was net langs ons plaas, en ons bende seuns het gereeld Saterdae die jong swart seuns met verkykers dopgehou waar hulle koper, brons en aluminium kom bymekaarmaak het om as skroot te verkoop. Ons het hulle dan ingewag, die skroot by hulle afgeneem en Maandae ná skool met ons fietse na die plaaslike skroothandelaar gery en dit daar verkoop. Só was ons dikwels die skoolkinders met die meeste sakgeld en die meeste maats.
Een dag besluit ons uit pure verveeldheid om die buurman se donkies met ons windbukse te skiet. Sy veewagter sien dit en gaan rapporteer ons. Die windbukse het nie juis veel uitwerking op die donkies gehad nie, maar die eienaar stuur die polisie uit. My suster is in daardie stadium negentien jaar oud en heel aantreklik, en hulle stel meer in haar belang. Die polisiemanne dreig ons nietemin met die dood of opsluiting indien dit weer gebeur. En Pa wag vir ons in die badkamer met ’n groot pak slae.
Maar net voordat my pa sy belt die praatwerk laat doen, kry hy die nuus dat Ben, wat nie deel van die petalje was nie, van sy perd afgeval en lelik seergekry het. Die ongeluk is so erg dat my pa ons net daar los en met my broer na die hospitaal jaag. Hy bly sowat twee maande in die hospitaal en moet verskeie veloorplantings kry op sy bene waar die perd op hom geval het.
Een naweek gaan ons gesin saam met vriende by die Vaaldam kampeer. Ek is tien jaar oud. My pa se vriend het ’n seilboot en ek wil baie graag saam met hom gaan seil. Hy is ook gretig om my saam met hom op die boot te neem, maar wil om die een of ander rede nie my broers of ander mense saam met ons op die boot hê nie.
Nie ver van die wal af nie begin hy op ’n baie subtiele manier nader aan my te skuif en sit sy hand op my bobeen. Ek vermoed dadelik iets is nie reg nie. Hy sê vir my alles is oukei en ek moet net vir niemand hiervan vertel nie, veral nie my ouers nie.
Toe hy sy hand op my private dele sit, skrik ek my buite weste, duik van die seilboot af en swem terug na ons kampplek. Ek vertel my pa wat gebeur het. Toe sy vriend terugkom, het hulle ’n hewige woordewisseling, maar dit is al wat hiervan kom. Ek besef vandag dit is presies hier dat ek ’n groot emosionele knou gekry het. Deesdae kan ek geen vorm van toenadering of aanraking deur mans verdra nie.
Teen die tyd dat ek dertien jaar oud is, klim ek Saterdae op my fiets en ry die twaalf kilometer van die plaas na Springs se middedorp. In die middag glip ek skelm by die St. James-snoekerklub in die plaaslike hotel in. Op die tafel die verste weg van die ooms wat met dik sigare en hoë glase drank sit en dobbel, speel ek en ’n vriend dan ’n paar potte snoeker. Later die dag gaan ons fliek, elkeen met sy meisie, want ons het al vroeg begin vry.
In die donker is ek dan per fiets terug plaas toe, op die spookagtige plantasiepaadjies en die kronkelende eenspoorvoetpaadjies tussen die damme en riviere deur. Dit was grillerig, maar ek het dit later gewoond geraak.
Ek skiet my eerste jakkals en verkoop hom in die township vir twintig rand aan ’n toordokter, William Skosana. Hy laat my toe in sy kamer waar hy al sy moetie en ’n versameling dooie diere hou. Orals is bottels en bene vol onherkenbare goed. Hy is nogal bekend onder die plaaslike swart mense en hulle kom van heinde en verre vir sy raad en medisyne. Hy het later die politiek betree en een van Cosatu se leiers geword. Hy was ’n aangename mens en het my baie dinge van swart mense se kultuur geleer.
Ek leer op dié ouderdom motor bestuur, en terselfdertyd ook ’n stootskraper. Daar was vir my niks lekkerder as om self met die groot stootskraper keerwalle te stoot en lande om te ploeg nie. Die gekletter van die rusperbande en die gevoel van krag was vir my iets uit ’n sprokiesboek. My oudste broer kry sy eerste kar, ’n blou Mini, en ons gaan jag in die aande gereeld springhase daarmee.
Deur die dag was my enigste vervoer egter my fiets. As jong seun het ek elke dag met ’n ou fiets die sowat agt kilometer na Laerskool Jan van Riebeeck in Springs gery. In die winter raak dit tot ses grade benede vriespunt en party oggende vries my vingers en pak ysvlokkies op my oë. Hoërskool Hugenote was nóg ’n kilometer verder as die laerskool en ek ry as tiener dus elke dag twee kilometer verder.