Omega, oor en uit. Francois Verster
eerste opmerking was oor my gesigsuitdrukking. Niks sou hulle oortuig dat ek níé vir hulle lag nie. Ek hét nie, ek meen, hoekom sou ek? Ek wou after all oorleef! Die een ná die ander het hulle my beledig, van my vergeetbare wieg tot in my naderende graf. My hele pedigree is ontleed: teenoor my sou ’n brandsiek hiëna met fetale alkoholsindroom soos Shirley Temple se skouponie gelyk het.
Gelukkig was dit kort daarna tyd om by die kerk in te stap. Soos die Engelse sê: I got a stay of execution.
Die kerk was suiwer hel. Om wakker te bly ná ’n nag van feitlik geen slaap nie, was onmoontlik. As jy vir een enkele sekonde jou oë toegemaak het, was dit klaarpraat – jy was weg, toegespin in ’n kokon van die diepste, saligste slaap. Jy voel asof jy uit jou lyf uit val, soos ’n valskermspringer uit ’n vliegtuig – al vinniger, reguit na die moederskoot. Of moeder aarde. Hoe ook al, jy’s in jou moer in.
’n Paar ouens kon dit nie weerstaan nie en is eers hard agter die kop geklap voordat hulle uitgeneem is. Ek weet nie wat daarna met hulle gebeur het nie, maar ek is seker hulle het dit diep berou. Al wat my gered het, was ’n kombinasie van kommer en vrees. Ek het reeds geweet ek is kniediep in die moeilikheid en wou nie nog dieper daarin wegsak nie.
’n Beklemmende gevoel het my beetgepak. Ek dink dit was tóé dat ek vir die eerste keer besef het ek sal uit hierdie Siberiese strafkamp moet wegkom. Dit was soos om ’n slaaf te wees. Jy het geen regte nie, geen inspraak in enigiets wat met jou gebeur nie. Jy is afgesny van die buitewêreld. En jy weet: twéé jaar. Dit gaan twéé fokken jaar lank jou lot wees.
Maar selfs al kon ek ontsnap het, wat dan? Daar was immers ’n oorlog aan die gang. Ons is heeltyd vertel van al die gevare wat wit Suid-Afrika bedreig het – dit was in die koerante, oor die radio, oor die televisie. P.W. en Pik en al die Leiers het ons nooit daarvan laat vergeet nie: die Rooi Gevaar, die Swart Gevaar. Hulle het egter niks gesê oor die Bruin Gevaar van die army nie.
Die dae het verbygevlieg. Aanvanklik vinnig, maar later het alles soos een lang dag gevoel. Daar was nie eintlik nag nie, want daar was nie veel slaap tussenin nie. Die luitenant was van die begin af op my case. En jy kon nêrens heen vlug nie. Hy het soos ’n leerling-psigopaat in die enkele gang rondgesluip met twee geel sterre op sy skouers: a licence to kill.
My kamermaat – ons was toe net twee in ’n kamer – het ook nie juis my kanse op oorlewing verbeter nie. Tot my skok en amperse maagaandoening het ek in ’n piepklein kamertjie beland saam met hierdie ou wat van laerskooldae af allesbehalwe my vriend was. Sy ouers se huis was naby ons s’n en ek moes altyd daar verbystap op pad kafee toe. Een dag het hy en sy broer my voorgekeer. Ek kan nie onthou hoekom ons baklei het nie, maar ons het mekaar daai middag bloedbek gedonner. Ek het beslis die slegste daarvan afgekom. Hy was toe al sterker as ek en het seker ook ’n beter “tegniek” gehad. Ek het bloot net berserk geraak, wat nooit ’n goeie strategie is nie. En hier beland ons twee in dieselfde kamer. Aanvanklik was die atmosfeer, eienaardig genoeg, heel ontspanne. Of so het ek gedink. Soldate! Kamerade!
Hy het my vertel van sy meisie, wat ek toevallig van universiteitsdae af geken het. En dat sy pa ’n weermagoffisier is. Ek het dit al vergeet en skielik het ek hom beter verstaan. Eintlik jammer gekry. Ook nooit ’n goeie strategie nie.
Natuurlik het die parate luitenantjie ook gehoor wie se seun in sy bungalow is. Elke oggend het hy reguit na ons kamer gekom, wat heel onder in die gang was. Aan die een kant van die kamer was die perfekte toneeltjie – my liewe kamermaat se kant. Sy pa het hom vooraf goed gedril, ’n besliste voordeel. Aan mý kant was dinge minder perfek.
Luitenant Droldrums het klokslag ontplof. Eenkeer het hy my boonop gevang dat ek in Bybel-leestyd my stewels poets. Hy het telkens dadelik tot aksie oorgegaan. Dan het hy eers my rugsak (een van daai buiteraam-modelle wat so in ’n mens se laerug inkarring) van die kas afgeruk. Ek kon nooit verstaan hoekom die grys kombersie wat onderaan die rugsak ingedruk is so styf opgerol moes word nie. Dit was ’n stekelrige ding waaronder g’n mens sou kon slaap nie. Jy kon net sowel ’n renostervel met ’n angle grinder skurwer maak en dan gerasperde staalwol daaraan vaslym.
Die ander troepe het die kombers nat gemaak omdat dit dan makliker opgerol het. Ek het niks daarvan gehou nie. Die nat ding sou mos vrot!
Ek het toe nog nie besef dat die toerusting maar net props was nie. Jy kon die kombers kou, natpiepie, met stysel besmeer, stryk, enigiets. Solank dit net gelyk het soos hulle dit wou hê – so hoekig as moontlik. Ronde goed moes vierkantig word – en square pegs soos ek moes in ronde gate ingedwing word.
Ná die rugsak het my klere aan die beurt gekom. Alles is op die vloer uitgesmyt. Dan was dit die bed se beurt, terwyl die luitenant skreeu: “Ruk af jou beddegoed, jou vieslike varkbalsak … ”
Ek het dan aan die verbroude affêre getrek-trek en liggies aan die linne gepluk totdat hy homself nie meer kon bedwing nie en die matras met ’n allamintige skop van onder van die bed af geskop het. Ek het altyd geweet wat kom en kon my verkyk aan die matras wat soos ’n sny brood uit ’n rooster spring. Terselfdertyd het die kateltjie teen die muur geklap, ’n oomblik of wat gebewe en dan trillend en skwiekend op die vloer neergesyg.
Die uitskel het nog ’n rukkie aangehou terwyl ek wonder of die speletjie regtig só lekker kan wees. Agterna het hy die skuim van sy mond gevee en my selmaat geprys vir sy perfekte uitstalling. Dan was die verwoede hoofman oor honderd se hoogtepunt van die dag verby en het hy vinnig deur die res van die bungalow beweeg. Daarna het ons hom eers weer die volgende oggend gesien – en is die nagmerrie herhaal.
Die ander dienspligtiges was seker dankbaar vir my teenwoordigheid as weerligafleier. Selwers het dit tot my deurgedring dat dit een of ander tyd wel nog nag gaan word vir my; dít het ek met al groter sekerheid begin besef.
’n Mate van verlossing – so het ek dit in elk geval aanvanklik beskou – was egter om die draai, want kort daarna is ons vir mediese ondersoeke gestuur.
As ek reg onthou, was ek eers by die sielkundige. Dit was in die ry voor haar kantoor waar ek vir die eerste keer die gesegde hurry up and wait gehoor het. Ek twyfel of sy lank genoeg met my doenig was om selfs net my oogkleur te registreer.
Van oë gepraat, by die oogkundige gekom, weier die bombastiese ou matrone daar om te glo dat my een oog swakker as die ander een is. Ek verstaan steeds nie wat sy kon dink my meesterplan met só ’n halfgebakte strategie sou wees nie. Dit het egter meegebring dat ek later op die skietbaan moes kroek. Met my goeie oog sou ek linksom moes skiet, maar dit was te ongemaklik. En as jou puntetotaal te laag was, moes jy terugstap basis toe. Dit het gevolglik tot heelwat “kreatiewe tellings” gelei.
Voordat ek army toe is, het ons huisdokter my ’n paar X-staalfoto’s in die hand gestop en gesê ek moet dit vir die weermagdokters wys. Dit was iets oor my rug. Ek het van kleins af rugprobleme gehad maar dit al gewoond geraak. Dit het my nie gekeer om aan sport deel te neem en soms ’n bietjie rof op die rugbyveld aan te gaan nie (ek was helaas meer beseer as op die veld).
Daar staan ek toe met my X-straalfoto’s, ver van die huis af en met ’n skuldgevoel oor my “gebrek” wat ek boonop oor die jare self vererger het. Die dokter het dit bekyk en gesê hy gaan nie ’n besluit neem nie, ek moet een of ander majoor gaan soek. Ek is toe, begelei deur ’n korporaal met ’n radio op sy rug en ’n staaldak (helm) op sy kop, na die groot kokkedoor van die medics geneem. Hy het die plate een kyk gegee en gevra of ek dink ek kan basies doen sonder om seer te kry.
Hoe de hel moes ek weet? Ek het ’n betonblok wat soos ’n grafsteen gelyk het onder my bed sien lê en gehoor dis wat hulle ’n marble noem en dat ons die goed die hele wêreld vol gaan moet ronddra. Ook dat ons hengse boomstompe teen steil heuwels sal moet uitsleep. Ek het geweet dit sou my rug beslis nie goed doen nie. Die dokter het opgestaan en gesê dis etenstyd, hy loop nou. Hy het ’n vorm uitgehaal en iets geskryf.
“Hier,” het hy gesê, “jy’s nou ’n G-3 K-2.”
Ek het g’n benul gehad wat dit beteken nie en gedweë eetsaal toe gegaan, verlig om net daar weg te kom. Ek sou weldra uitvind presies wat hierdie vonnisoplegging beteken.
Etes het só verloop: Jy storm na die naaste tafel