Jeremy vannie Elsies. Jeremy Vearey
my klein verstand klink, en nog minder met bye of voëltjies te doen het. Ma vra of ek alles verstaan. Ek knik nederig en word vrygelaat om straatrugby te speel.
Êrens in die middel 1970’s het Ma haar werk by die Rex Trueform-klerefabriek verloor, waarna sy en die anties hulle eie vroueoorpakbedryf begin het. Kort voor lank het dit nie so goed gevaar nie want Ma se totale gebrek aan ’n begeerte na eiegewin het dit seker vir haar moeilik gemaak om enige ontwykende skuldenaars aan te vat.
Pa het vir ’n wyle ophou groente en vis smous en as merchandiser by die Swiss Miss-sjokoladefabriek in Dieprivier gaan werk. Pa se bevordering het beteken dat ek soms skoolvakansies en Saterdae heeldag saam met hom Swiss Miss-produkte op Pick ’n Pay se rakke moes pak en dié se pryse etiketteer sonder om die wit klante te steur.
Dit was van korte duur want Pa is daar ook afgedank, miskien omdat hyself Swiss Miss-produkte in Elsiesrivier begin verkoop het. Maar vir Ma was dit ’n goeie ding want sy het altyd geglo dat mens nooit te gewoond moet raak aan dit wat jy nie kan bekostig nie.
Volgens Ma het dieselfde gegeld vir die grootmenswêreld waar ’n huis net ’n tydelike vesting is wat nie eintlik joune is nie. Dit kan, net soos ’n werk, enige tyd deur die hand van die staat ontneem word, soos dit onder die Groepsgebiedewet met die Galant- en Vearey-gesinne van Goodwood en Constantia gebeur het. En so was ek in standerd twee toe Elsiesrivier en Tiervlei se sinkkrale en djaarts op groot skaal deur die munisipaliteit ontwortel is en die mense verstrooi word oor eenvormige steen-en-beton-behuisingsskemas, met – ironies – die amptelike konsepnaam ’n garden village.
Troepe munisipale amptenare, hier en daar ondersteun deur die polisie, bestorm die djaarts en sinkkrale van Elsiesrivier en Tiervlei, gewapen met verf om met nommers die verdoemdes se huise te merk. Oupa Vearey se Tiervlei word Ravensmead en ouma Galant se werf word deel van Eureka Estate. Estates en dales van steen en beton spring orals soos onkruid op, met nuwe Engelse name soos Clarke en Avonhood Estates, Avondale en Leonsdale. Daar was ook hier en daar opwinding onder dié op die behuisingskortlys, oor wie die nuwe betonflats en “geboude” huise gaan kry.
Meer stofstrate word ook nou geteer en dit beteken meer speelplek. Volgens Ma was dit asof die munisipaliteit die ongenaakbare ontworteling van hegte, uitgebreide families en gemeenskappe in Elsiesrivier en Tiervlei wou versag met amptelike Engelse vleitaal. En dis dan hoe ons saam met ouma Galant na haar nuwe betonhuis in Jakarandalaan, Uitsig toe getrek het, ’n plek met plantnaamstrate waar daar geen plante of uitsig was nie.
Dis ook in hierdie onstuimige milieu waar alles wat mal is met my psige begin worstel het. Dit het gestrek van ’n tweede operasie vir ’n testis tot die loods van my akteursloopbaan saam met my jonger suster Merle. Ek het die enigste kinderrol gehad, dié van ’n jong Israeliet in ’n Bybelse toneelstuk oor Moses se trek deur die woestyn.
In die proses het ek smoorverlief geraak op my eerste denkbeeldige meisie. Sy was my suster Merle se vriendin Nicolette Fisher, die dogter van ’n ouere man in die Elsiesrivier-gemeente van die Jehovah se Getuies aan wie ek in een toneel moes sê: “Moenie huil nie, Mirsa. Hier is my water, drink soveel as jy kan.”
Behalwe dit, kon ek nooit daarna ’n woord aan haar sê oor hoe ek rêrig voel nie omdat die Getuies onsedelike gedagtes baie streng verbied. En so moes ek dus maar my begeerte om langs haar in die Koninkryksaal te sit en handjies hou terwyl ons saam ’n gesang sing, laat vaar. Sulke duiwelse versoekings van die vlees sou lei tot my verbanning na ’n Sodom en Gomorra wat my aspirasie om een van die honderd vier en veertig uitverkorenes te wees op daardie stadium nie kon bekostig nie. Dit sou ook my wyd verkondigde roem, as die jongste kind wat vir ’n volle halfuur die hooftoespraak in die Koninkryksaal ingelei het, skend.
Maar Pa het net soos ek met sy eie demone geworstel. Ongeag die Getuies se streng voorskrifte rondom die liggaam as ’n tempel van Jehova wat sigaretrook verbied, het hy skelm sy Rembrandt van Rijn geniet. En asof dit nie geestelik verdoemend genoeg is nie het hy met sy opgradering na seskanne om die dumstafel Jesus se lesse waarin hy die water in wyn verander soms in grootmaat te ver gevat. Destyds was een van Pa se groot ambisies om van ministeriële kneg na ouere man bevorder te word, maar broer Fischer het hom voorgespring. Pa het dit as ’n onreg beskou en geglo dat die regterlike komitee gemoeid met die ondersoek na bewerings van ernstige sondes iets daarmee te doen gehad het. Pa en sy beste vriend uncle Raymond besluit toe in 1975 om by die Jehova se Getuies-gemeente in Bergsig op Caledon aan te sluit en ons trek sak en pak na Hemel-en-Aarde Vallei. Ondanks haar sterk onafhanklikheidsin het Ma maar saamgetrek. Dit was maar seker ’n geval van volg die broodwinner, wie in haar tyd altyd die man was, al was hy nou wie en wat met al sy foute.
Destyds was daar geen wynplase in die Hemel-en-Aarde Vallei nie. Net een stofwolk van ’n rooi grondpad. Links van die hoofpad na Hermanus het dit voor Mount Pleasant weggeswenk, agter die berge verbygekronkel na Babylonstoren en Ertjiesvlei tot in Caledon. Dit was al wat die vee- en groenteplase van mekaar geskei het. Dis hier waar Pa as voorman die ewig afwesige oubaas Fourie se veeplaas bestuur het.
Al wat ek van Fourie kan onthou, is die gereelde besoeke saam met Pa aan sy kantoor by die kroeg van die Royal Hotel op Caledon van waar hy sy sake bedryf het en dat ek hom, op aandrang van Ma, nooit “oubaas” moes noem nie. Dit het nie gelyk asof Fourie juis belangstel in wat op sy plaas aangaan nie. Pa was die voorman oor geen plaaswerkers en skaapwagters van skape wat sorgeloos rondgewei het op ’n plaas sonder naam. Daar was ook hierdie stokou teelbul wat kwansuis te rof en onbeskof vir sy taak was en noodgedwonge permanent in die bulkamp agter slot en grendel moes staan. Die plaas se paar laeproduksiemelkkoeie moes maar self by die buurplase se bulle gaan vlerksleep, wat ook soms hewige geskille veroorsaak het oor wie se bul wie se koei laat kalf het.
Die familiepondok was ’n wit vyfvertrekplaashuis, omtrent vyftig meter vanaf die R320, min of meer waar Hamilton Russell Vineyards se hoofingang vandag sit. Die eerste week was straf, ’n geswoeg om die mure weer wit te kalk en beesmisvloere weer tot glad te bewerk. Laasgenoemde was natuurlik altyd ’n bron van groot genot as ek met my newe in die stad spot dat ek elke dag op kakvloere loop.
In daardie eerste week was die kombuis met sy kaggel en roetaangepakte skoorsteen my voorland. Volgens Pa was ek was soepel en skraal genoeg om daarin te pas. Ma en my suster Merle was meesal besig om voëlmisskilderye van die mure, deure en vensterbanke af te skrop. Al spoor van ’n dier wat oorgebly het, was die vaal swaeltjieneste van klei hoog in die hoeke.
Aan die einde van die groot reiniging het Ma die huis ingewy met ’n skaappens-en-pootpotjie waarvan die pikante geure genoeg was om enige wandelende spook of bose gees hel toe te dryf.
My ooms, Pa se vriend boeta Frank en ’n paar van die newe kom toe eenkeer al die pad van Elsiesrivier en Ravensmead af om met die damstafel en ’n paar seskanne nagmaalwyn die nuwe Vearey-huis in te seën. Dit sou ook vir twee jaar die laaste sien van die newe en ooms wees, want volgens uncle Ernie was “daai plek soe fokken ver darrit vat ampe ’n wiek se pay om daa te kom!”
En so was dit ook met die ongeveer drie myl se kaalvoet grootloop saam met Merle en ’n meisie van die buurplaas, met die rooi gryspad langs na die laerskool in Mount Pleasant. Met die eerste loop het hierdie meisie my gewaarsku om nie te naby die bossies of gras langs die kant van die pad te loop nie want die pofadders hou nie daarvan dat hul rus versteur word nie. Ons het dus altyd halfpad in die denkbeeldige linkerbaan geloop maar daar was nooit regtig ’n probleem met die trokke en bakkies wat nou en dan in stofwolke teen ’n hoë spoed die pad afgestorm het nie. Hierdie monsters kon ons buitendien al omtrent ’n halfuur lank hoor aankom voor ons hulle kon sien.
Die droommeisie van die buurplaas het my ook gewys hoe om saam met haar stroomwater aan die ander kant van die pad uit haar hande te drink en ek was vir ’n ruk daarna heeltemal versot op haar. Dis van haar wat ek geleer het dat die getjilp van ’n klomp voëls in ’n boom beteken dat ’n boomslang hulle neste bedreig en hoe om tussen daardie geluid en die klank van die wind deur die bloekombome te onderskei.
My eerste week van standerd vier by Mount Pleasant Laerskool was, deur my eie toedoen, nie so maklik soos die skoolnaam beduie nie omdat ek eers in Junie 1975 daar begin het. Om onverwags deur enige persoon met “goeiedag” gegroet te word, en dit sonder bymotiewe, was ’n aanpassing wat onvoorwaardelike openhartigheid