Юл. Романнар, хикәяләр. Ахат Гаффар

      БОГАУЛАРДАН АРЫНУ

      Татар әдәбияты тарихында әлегәчә иҗатлары тиешенчә үк өйрәнелмәгән язучылар катлавы бар. Сүзебез әдәбиятта, бигрәк тә аның проза һәм публицистика дип йөртелгән мәйданында заманында яхшы ук ат уйнаткан Әхәт Гаффарның иҗаты турында. Ул – Көнбатыш Европа әдәбияты үрнәкләреннән һич кайтышсыз булган «Бодай бөртеге һәм тегермән ташы» (1979–1984), «Богау» (1998), «Олы юлның тузаны» (1986–1988) исемле романнар, күпсанлы повестьлар һәм хикәяләр авторы.

      Романнарының берсен Ә. Гаффар «Богау» дип атаган. Нәкъ менә әлеге атама минем үземә бу авторның тик ул гына тапкан иҗат юнәлешен төшендерердәй, аның гражданлык позициясен һәм әдәби-эстетик үзенчәлекләрен ачарга ярдәм итәрдәй ачкыч ролен уйный торган фактор яисә татар әдәбиятында кабатланмас бер күренеш булып тоелды. Бу хәл, бәлки, күпләрне гаҗәпләндерер дә, чөнки заманында, ягъни әсәр дөньяга чыккан көннәрдә ул укучыларга артык катлаулы, буталчыграк сюжетлы һәм әдипнең ничек тә каләм ияләренең бүтәннәренә охшамаска тырышып, оригиналь булып кылануы рәвешендәрәк күренгәндер. Бер әйбер бәхәссез: әсәр – әдипнең бөтен иҗатын сугарган төп идея – кешенең хөр, азат яшәүгә хокукы, һәртөрле рухи коллык богауларыннан азат булырга тиешлеге хакыйкатен яклау идеясе аеруча нык чагылган роман.

      Символлар, күп мәгънәле метафорик алымнар тарафдары Ә. Гаффарның үз иҗат җимешенә аңлаешлы, шомлы исем куеп, укучы алдына чыгуы сискәндереп җибәрә – кешенең тәненә, кулына, аягына кигертелгән богаулар бик ачык, конкрет халәтендә күз алдына килә: гүя ул богаулар безнең үзебезне, һәркайсыбызны буып, чикләп, кысып тора – аларны тизрәк өзәсе, котыласы килә. Берәүләр аларны киң социаль яссылыкта – тоталитар режимның халыкларны рәнҗетүе, интектерүе һәм шуңа каршы көрәш дип аңласа, икенчеләр эстетик җирлектә – элеккеге катып калган постулатлардан котылу кирәклеге дип уйласа, безнеңчә, язучы әлеге төшенчәгә тагын да тирәнрәк мәгънә сала: кешенең хөрлегенә, азатлыгына, үзенчә яшәвенә, тормышны аңлавына, олы Тәңре хөкеменнән башка һичнинди киртәләр булмаска тиеш дип саный һәм шушы хакыйкать аның бөтен иҗаты белән раслана. Ә. Гаффар иҗатын иңләгән яктылык гүзәллеге әнә шуннан килә дә инде.

      Мәгълүм ки, замандашларыбыз тормышның һәр тарафыннан ямь, тирән мәгънә табып, алларына ачык максатлар куеп, проблемаларның чишәсен чишеп, алдагысына өметле карап яшиләр. Андыйларга тормыш юлларының барысы да ачык – яшәргә дә яшәргә генә кала. Әдәбият-сәнгать чын тормышның бер чагылышы дип саналганга күрә, галимнәрнең дә моңа карата фикерләре, җаваплары бик ачык: әдип реалистик сәнгать кысаларыннан аз гына читкә авышса, алар яңа алымнар, яңа күренешләрнең кайсын сюрреализм, кайсын модернизм яисә постмодернизм шүрлекләренә урнаштырып куя һәм… шуның белән мәсьәлә хәл ителде, чишелде дип уйлый. Инде безгә барысы да мәгълүм кебек, чөнки күренешкә яисә әсәргә үзенә тиешле мөһерен сугарга өлгердек, алга таба бу иҗатны җентекләп өйрәнмәскә дә була – нәрсә икәнлеген әйттек бит инде. Әмма чынлыкта исә мондый классификация әлегә исем кушудан гайре бернәрсә дә түгел, бу – әтрафлы анализга чакыру гына әле.

      Әнә шундый уйлар минем башыма Әхәт Гаффарның Татарстан китап нәшрияты тарафыннан 2016 елда чыгарылган дүрттомлык «Сайланма әсәрләр»е белән танышканда килде. Әлеге танышу барышында байтак фикерләрем үзгәрде, яңарды, кайберләре юкка да чыкты. Юкка чыкканы – бу әдипнең иҗатын яхшы беләм дип йөрүем икән. Күз алдымда өр-яңа әдәбият хәзинәләре коесы, хәтта дәрьялары ачылды.

      Авторның иҗат диапазонының киңлеге игътибарга лаек: бигрәк тә безнең игътибарыбызны «Язлар моңы» (1972), «Яра» (1973), «Гозер» (1975), «Кашан җыры» (1977), «Бабай чишмәсе», «Су астындагы чишмә» (1983), «Бишек» (1985), «Яшиселәр алда иде» (1985), «Дәрья башы» (1995) һ. б. повестьлары, якты, ачык сурәтләрдән эшләнгән йөзләп хикәясе җәлеп итә. Аларның һәркайсында нәкъ шушы авторга гына хас иҗат билгеләре, чалымнары, төсмерләре бар. Әгәр боларның берсе дә булмаган очракта да, автор үзенең «Иртәгә улың булам», «Язлар моңы», «Җиләк вакыты бер генә» кебек лирик пьесалары, тарихи шәхесләр – М. Җәлил, М. Вахитов, Г. Тукай турындагы «Хөкем», «Сызылып таңнар атканда», «Соңгы сәгать» драмалары белән генә дә әдәбиятыбыз һәм театр тарихында үзенә лаеклы урынын алыр иде. Бу әсәрләр төрле татар театрлары сәхнәләрендә зур уңыш белән барды, күпсанлы тамашачыларның олы ихтирамын казанды. Әлеге зур иҗат ташкыны дәрьясы артында нинди зур шигърият – саф лирика, поэмалар дөньясы да ята бит әле! Боларның барысы янына әдипнең фәкать балалар, сабыйлар укысын дип кенә язылган төрле парчаларын, әкиятләр, хикәяләр, пьесалар, шигырьләрен дә өстәсәк, «диапазон» дигән төшенчә тагын да тулылана төшәр.

      Әле без Ә. Гаффарның гаять көчле коралы – публицистикасы турында бер сүз дә әйтмәдек; ә бит анысын аның саф әдәбият дип саный башлагандагы пар иҗат канатларының икенчесе дип әйтергә, алай гына да түгел, авторны чын гражданин һәм олы художник иткән төп фактор дип атап була. Иң әүвәл әдипнең һәртөрле гаделсезлекләргә карата килешмәүчән актив мөнәсәбәте күзгә ташлана. Мондый мөнәсәбәтне аның төп тормыш позициясе дип тә, сәяси хәлләргә карата үзенең бәясе рәвешендә дә аңларга кирәк. Бу бигрәк тә