Татар баянчылары. Коллектив авторов
/a>
Әй гармун, гармун, яшьлек юлдашым,
Син йөрәгемдә сөю уяттың.
Моңланса минем кайгылы башым,
Җырларың белән мине юаттың.
Айлы бу кичтә яңгырый урам,
Җыр тәрәзәмә килеп кагыла.
Мин тын бүлмәдә ишетеп торам,
Гармун урамга мине чакыра.
Онытмадым мин әле ул җырны,
Тагын күңелдә кузгалды ул моң.
Алып кил миңа сөйгән ярымны,
Яшьлек юлдашым – гармун, әй гармун!
УРЫНЫГЫЗ ҺӘРЧАК ТҮРДӘН
Гармунчының урыны һәрчак түрдән: йөрәктә дә, туй-мәҗлестә дә, бәйрәмдә дә.
Биюче гармунчыга карап бии – гәүдәсе орчык кебек бөтерелә, ә күзе гармунчыга береккән, чөнки ул аңа дәрт һәм ритм бирә.
Җырчы гармунчыга сыенып-елышып җырлый, чөнки гармун аның тавышына моң һәм ныклык өсти, үзенә терәк була.
Гармунчы, әлбәттә, тылсымчы. Оста гармунчының ялгыз уйнавын карап тору үзе бер гаҗәеп тамаша. Бик еш күрергә туры килә – гармунчының бармаклары гармун бакалары өстендә могҗизалар ясый, ә йөзе таш битлеккә әйләнгән, әйтерсең лә дөньяда берни дә эшләнми: тумый-үлми, тантана итми, кайгырмый-уфтанмый… Югыйсә бит гармуннан «Олы юлның тузаны», «Шахта көе», «Тәфтиләү», «Алма бакчасы», «Ай, былбылым», «Каз канаты», «Кара урман»нар агыла! Гармун күреге Сабан туе батыры күкрәге сыман киерелеп тын ала, кабыргаларын бәрә-бәрә тетрәнә, елаган хатын иреннәре кебек дерелди. Гармунчының кайвакытларда тартышып куйган ирен читләре, курыккан кош канаты кебек еш кагынган керфекләре һәм көтелмәгәндә кискен чайкалып киткән башы гына йөрәгендә нинди кичерешләр давылы хөкем сөргәнен сиздереп куя. Шундый чакларда синең дә җисми тәнең моң дулкыннары белән тоташа-берләшә, һәм шуннан туган сихри көч сине яңа бер халәткә, яңа бер дөньяга – гүзәллек дөньясына алып кереп китә. Гармун тавышы колак аша гына түгел, хәтта йөрәк аша гына да түгел, ә һәр күзәнәк аша агыла башлый. Күңелдәге барлык авыр хисләр, андагы яман уйлар, язгы ташкынга эләккән чүп-чар сыман, гармун моңына ияреп агып китә. Күңелдәге бушап-чистарып калган урыннарга гармун тавышы тынлык-тынычлык тутыра. Ә күңел тынычлыгы – бәхет!
Гармун – аккордеоннарның, баяннарның олы агасы. Гармуннарның төрлесе бар: тальяны, саратовские, хромкасы, төймәлесе, бакалысы, күреген кул белән тарта торганы, аяк көче белән хәрәкәткә китерелгәне, авызныкы. Күпчелек баянчыларның, аккордеончыларның иң беренче уен кораллары, һичшиксез, әнә шул гармуннарның берсе булган. Бер-ике төр гармунда уйный белмәгән баянчы бездә сирәктер. Димәк, баянчыларны да, аккордеончыларны да рәхәтләнеп ГАРМУНЧЫ дип атарга безнең хакыбыз бар. Бу – музыка осталарын олылау, аларга күңел түрендә йөргән иң халыкчан, иң дәрәҗәле исем белән эндәшү.
Без үзебезнең гармунчыларыбызны һәрвакыт барлап торырга һәм белергә тиешбез, чөнки күңелебездәге матурлыкның иң җылы өлеше алардан.
Бу китапның өлгесе «Татарстан хәбәрләре» газетасы битләрендә туган иде. Газета берничә ел гына (1990 – 1995) яшәде дә үзгәрде, тарихка күчте. Ләкин ул татар халкының милли аңына бер терәк булырдай энциклопедик хезмәт калдырды. Бу хезмәтне җиренә җиткереп башкаручы танылган гармунчы Кирам Сатиев, аңа саф күңелдән ярдәм иткән шагыйрь Нияз Акмалов мәдәниятебез өчен зур эш эшләделәр. Мондый фикернең башыма килүе белән мин дә чиксез горурланам.
Сибгат Хәким
«Урны аның түрдә, югарыда…»
Урны аның түрдә, югарыда,
Баш иям дә тынам эчемнән;
Зур заллардан орган тавышлары
Ишетелә томан эченнән.
Миңа гармун, гармун җитми читтә,
Юлларыма ятар таң нуры,
Яңгырасын иде Европаның
Уртасында татар гармуны.
Яңгырасын иде бер минутка
Европада «Арча», «Сарман»нар,
Түзмәс, торыр татар егетләре,
Сугышларда башын салганнар.
Түзмәс, торыр татар егетләре,
Аларнымы туфрак, кар каплар!
Иярерләр шул гармунга алар
Германия һәм Польша, Карпаттан…
Күрегендә «Кара урман» шаулый,
Юллар авыр, юллар бормалы,
Сикәлтәле, үз язмышы кебек
Бу татарның бөтен моңнары.
Азат итә, сугыша, һәлак була
Батырларча типкән мең йөрәк;
Үлгәннәр дә шул гармунны сагына,
Үлгәннәргә хәтта моң кирәк.
Фәйзулла Туишев
1937 елны Казанда Татар дәүләт филармониясе ачыла. Фәйзулла Туишев исә шушы филармониянең иң төп солистларыннан берсе булып китә. Ул филармония каршында баянчылар ансамбле оештыру белән шөгыльләнә. 1939 елдан даими рәвештә дәресләр бирә башлый. Ансамбльдә 15 кеше. Алар төрле гармуннарда уйный. Ел саен уздырыла торган