Alfred Nobel. Орландо де Руддер
ola bilər…
II FƏSİL
O, son dərəcə gənc idi. O qədər gənc idi ki, gəncliyi vaxtsız qocalıqdan xəbər verirdi.
Alfred səyahətə çıxır
Gənc Alfred Nobelin Amerika Birləşmiş Ştatları, İngiltərə, Fransa, İtaliya və Almaniyaya səyahəti nə az, nə çox – düz üç il uzanacaqdı…
Alfredin heç nəyə xüsusi heyranlıq hissi yox idi; bu onu yaşıdlarından fərqləndirirdi. Şübhəsiz, ruh düşkünlüyünə meyilliyi onu bu duyğudan məhrum eləmişdi. Buna görə də ucsuz-bucaqsız okean Alfredə xəyallarında olduğu kimi təsir etmədi və bu məyusluğun izlərinə onun poemasında rast gəlirik:
Dənizlərin o tayındakı torpaqları görmək üçün
Tərk etdim doğma yurdu gənc yaşlarımda.
Okean öz böyüklüyü ilə canlandı qarşımda,
Ancaq onun hüdudsuzluğu məni heyrətləndirmədi,
Çünki təsəvvürümdə o daha nəhəng idi.
Beləcə, Alfred Nobel ömründə ikinci dəfə evdən ayrıldı. Ancaq bu ayrılıq ona ağrıdan, məyusluqdan başqa heç nə vermədi. Bu sarsıntı o qədər güclü idi ki, uzun illər ərzində özünə daimi sığınacaq tapa bilməyəcəkdi. Nədən belə idi? Hər şeyin bir dəfə olduğu kimi, yenə dağılacağı, məhv olacağı qorxusundanmı?
Onun səyahəti 1851-ci ildən başladı. Həmin vaxtlar səyahətə çıxmaq elə də asan məsələ deyildi, çünki nəqliyyat vasitələri inkişaf etməmiş, dəmiryolları isə yenicə yaranmağa başlamışdı.
Təəssüflər olsun ki, gənc Nobelin öz səfəri haqqında heç bir xatirəsi yoxdur. Poema bununla bağlı onun yalnız hiss-həyəcanlarını əks etdirir.
Çox heyif ki, bu dövrdə Alfred daha çox öz daxili aləminə aludə idi. Yoxsa Almaniyanın birləşdiyi7 məqamda onun iti zəkası bizə həmin dövr haqqında bir çox qiymətli məlumatlar verə bilərdi.
O ki qaldı Fransaya, Alfred bu ölkəni 1848-ci il inqilabından sonra yaranmış böhranın ağuşunda gördü. O bu ölkəni elə sevəcəkdi ki, bir neçə ildən sonra orada yaşamaq qərarına gələcəkdi. Alfredin nitroqliserinin8 vətəni İtaliyada olması barədə isə bizə, demək olar, heç bir məlumat çatmayıb. Gələcəkdə Alfred orada da öz laboratoriyasını yaradacaqdı.
Gənc Nobel həmin dövrdə Amerika sənayesinin inkişafı barədə heç nə deməyib. Həmin vaxt Amerikada köləliyə qarşı mübarizə gedirdi, Kaliforniyada qızıl çıxarılmasına başlanmışdı. Ancaq Alfredin bu ölkədə barıt sənayesinin inanılmaz dərəcədə yüksəlişi barədə bir kəlmə də bəhs etməməsi lap təəccüblüdür. Halbuki Eleter İren9 tərəfindən 1802-ci ildə yaradılan firma əvvəl Amerikada, sonra isə bütün dünyada ən böyük kimya korporasiyasının əsasını qoymuşdu.
Hər halda, bu susqunluq Nobelin Amerikanı diqqətlə müşahidə eləməsinə, dərindən öyrənməsinə, dərk etməsinə mane olmayıb. O, səyahətin gedişində əldə etdiyi biliklərdən sonralar yetərincə yararlanmağı bacardı: öz istehsalat fəaliyyətini elə təşkil etdi ki, bunu yalnız Amerikada bacarmaq mümkün idi.
Beləliklə, Alfred Nobel həmin maraqlı dövrdə tarixin gedişatına təsir edən bütün mühüm hadisələrin şahidi oldu. O, tarixi proseslərin lap mərkəzində idi, ancaq gördüklərindən bir kəlmə də danışmır, susqun müşahidəçi olaraq qalırdı. Səyahət zamanı müxtəlif adamlara yazdığı məktublarda o yenə xəstəhal, xəyalpərvər, narahat adam təsiri bağışlayırdı. Bu məktublarda onun tənhalığa can atdığı ifadə olunurdu. Sanki gələcəkdə ona lazım olacaq bilik və ideyaları dinməzcə toplayırdı. Sonradan o, bir zamanlar susqun müşahidəçi kimi dolaşdığı yerlərə qayıdacaq, orada yaradacaq, ixtiralar edəcək, müxtəlif nailiyyətlərə imza atacaq, eyni zamanda yenə problemlərlə və uğursuzluqlarla üzləşəcəkdi.
Hələliksə…
Hələliksə Alfred susurdu…
Məhv olmuş məhəbbət
Gənc Nobel Fransada olarkən Parisdə bir qadına vurulur, ancaq onların yaxınlığı uzun çəkmir; bu yaxınlıq kimliyi müəmmalı qadının ölümü ilə bitir. Həmin qadın, çox şübhəsiz ki, Nobelin həyatı ilə bağlı ən cazibəli sirlərdən biridir. Bu gözəl, xeyirxah qadını Alfred yazdığı poemada heyranlıqla, öz sözləri ilə desək, «başgicəlləndirici» xoşbəxtlik kimi xatırlayır.
Heç bir xudbinlik bizi birləşdirən telləri qıra bilməz,
Heç bir valideyn bizim qovuşmağımıza mane ola bilməz.
Onu niyə sevirdim?
Çünki o, qızılgülün ətri kimi
təbiətin özü idi.
Qızın ölümü Nobelə çox pis təsir eləyir, ona görə «divanə dünyada zahid kimi tək-tənha yaşamaq», ömrünü dəyərli işlərə həsr etmək qərarına gəlir.
«Zahid kimi tək-tənha…» Deyəsən, bu ifadəyə qırx yaşlı Alfred Nobelin məktublarının birində yenə rast gəlinəcək…
Bu məhəbbət həqiqətən olub, yoxsa Nobelin xəyallarının məhsuludur? Nobeli yaxından tanıyan adamlara həmin sirli əhvalat inandırıcı görünməyib. O, uydurmalara meyilli olmasa da, bu kədərli əhvalat gənc Nobelin sevdiyi kitabların süjetini çox xatırladır. Onun narahat xarakteri, xəyalpərvərliyi bu fantaziyanın yaranmasına səbəb ola bilərdi.
Gənclikdə, xəyalla reallıq arasında fərq hələ dərk olunmayanda belə fantaziyalar yaranır. Melanxoliyaya10 meyilli adamlar bu cür fantaziyaların yaranmasına hərdən imkan verirlər. O dövrün ədəbiyyatında, qədim əfsanələrdə, şimal xalqlarının miflərində bol-bol rast gəlinən bu mövzu tədricən Nobelin şüuruna həkk olunmuşdu.
Belə çıxır ki, sevdiyi qızın ölümü yalnız fantaziyadır? Əlbəttə, bunu dəqiq deyə bilmərik, bu da fərziyyələrdən biridir.
Nobel səyahət zamanı Parisdə çox qalmış, öz biliklərini Peluzun11 laboratoriyasında xeyli təkmilləşdirmişdi. Və orada Peluzun şagirdi Askanyo Sobrero (1812–1888) və fon Libixlə12 tanış olmuşdu.
Sobrero, nitroqliserin və itin ölümü
Askanyo Sobrero ilə görüşənə qədər Alfred Nobel öz müəllimi Nikolay Zinindən bu italyan haqqında, onun nitroqliserini ixtira etdiyi barədə eşitmişdi. Həmin vaxt bir çox alimlər partlayıcı maddə əldə etməyə çalışmışdılar. Onlar bunun üçün hələ ki, yalnız qara barıtdan istifadə edirdilər. Avropalılara barıt çinlilərin sayəsində məlum olmuşdu. Yeri gəlmişkən, çinlilər onu müharibədə, mülki işlərdə istifadə etmirdilər. Vaxtilə çinlilər tərəfindən kəşf edilən barıtın Avropada hərbi məqsədlər üçün istifadə olunması Bertold Şvartsın (1310–1384) adı ilə bağlıdır. Bəzilərinin yarıəfsanəvi şəxsiyyət hesab etdiyi Şvarts həm də topların yeni üsulla tökülməsi ilə tanınır.
Partlayıcı
1871-ci ildə Prussiya krallığının rəhbərliyi altında Avstriya və İsveçrə istisna olmaqla almandilli ərazilərin vahid dövlətdə birləşdirilməsi – Almaniya imperiyasının yaradılması nəzərdə tutulur.