Alfred Nobel. Орландо де Руддер
hələ Sankt-Peterburqda olarkən narahat eləyirdi; o həll edilməsə, bütün sonrakı tədqiqatlar dayana, kapital qoyuluşu və istehsal cəhdləri isə səmərəsiz ola bilərdi.
Ata ilə oğul Heleneborqda köhnə bir ev kirayə edib orada fabrik və laboratoriya açdılar.
Heleneborqda partlayış
Alfred və Emmanuel xeyli miqdarda nitroqliserin saxlayırdılar. İlk baxışda adama elə gəlirdi ki, bütün ehtiyat tədbirləri görülüb. Lakin nəticə heç də belə olmadı. Belə ki, 1864-cü il sentyabrın 3-də Alfred Nobel mühəndis Blomla söhbət etdiyi vaxt göndərilmək üçün hazırlanmış 100 kiloqram nitroqliserin partladı. Bu hadisə haqqında yerli qəzetdə belə məlumat verilirdi: «Şəhərimizin sakinlərini bu səhər baş verən partlayış bərk qorxuya salıb. Partlayış o qədər güclü olub ki, evlərin divarları titrəməyə başlayıb, pəncərələrin şüşələri sınıb. Partlayışın mühəndis Nobelin fabrikində baş verdiyi məlum olub…
Fabrikin yerləşdiyi taxta binadan əsər-əlamət qalmayıb. Bu fəlakətin ən dəhşətlisi isə – ətrafa insan əzalarının səpələnməsidir. Cənab Nobel partlayış zamanı fabrikdə olmayıb, ancaq mühəndisin oğlunun da ölənlər arasında olduğu bildirilir…»
Xoşbəxtlikdən Alfredin özü şüşə qəlpələri və taxta qırıqlarından aldığı yüngül zədələrlə salamat qurtula bilmişdi. Amma universitetdən tətilə yenicə gəlmiş iyirmi yaşlı Emil həlak olmuşdu.
Müstəntiqlər Emmanuellə Alfredi dindirəndə onlar Emilin eksperimentdə iştirak etmədiyini söylədilər. İsrarla bildirdilər ki, əgər təhlükəsizlik tədbirlərinə riayət edilsə, nitroqliserinin heç bir təhlükəsi yoxdur. Axırda onu da əlavə etdilər ki, fabrikdəki partlayış nitroqliserinin bəşəriyyətə xoşbəxtlik gətirəcəyini bir daha təsdiqləyir!
Sözügedən hadisə Emmanueli o qədər sarsıtdı ki, iki həftə sonra onu iflic vurdu və ömrünün qalan səkkiz ilini yataqda keçirməli oldu. Ancaq yatağa düşsə də, otağından çıxmadan bir çox layihələrini sona çatdıra bildi.
1870-ci ildə meşə təsərrüfatındakı tullantılardan necə istifadə etmək haqqında düşünərkən ata Nobelin ağlına taxta kəpəyini buxar vasitəsilə yapışdırmaq gəldi. Beləcə, Emmanuel indi məişətimizdə onsuz keçinə bilmədiyimiz faneri icad elədi.
Onun bu ixtirası yeni istehsal sahəsinin meydana çıxmasına, bununla da çox sayda iş yerlərinin açılmasına, eləcə də təbii ehtiyatlardan qənaətlə istifadə olunmasına kömək etdi.
III FƏSİL
Şeffner
Fabrikdəki partlayışdan bir neçə gün sonra Amerikadan Nobelin yanına işbaz Talyaferro Preston Şeffner təşrif buyurdu. Bu adam həmin dövrün ən böyük avantüristlərindən idi.
Əvvəl Luisvilldə məhkəmə icraçısı olmuşdu, ancaq bu iş onu tezliklə bezdirdi. Bu dəfə teleqrafa maraq göstərdi. Luisvilldə ilk teleqraf şəbəkəsini yaratmaq fikrinə düşdü. Sonra yeni transatlantik teleqraf kabelinin – Şeffner artıq mövcud olan kabel xətti ilə rəqabət aparmaq istəyirdi – çəkilməsinə maliyyə vəsaiti tapmaq üçün Rusiyaya yollandı. Ancaq bu iş də baş tutmadı. Partlayıcı maddələrin texniki tərəfləri haqqında məlumatlı olduğundan özünü həmin maddələr üzrə ekspert elan etdi. Əslində isə o heç də mütəxəssis deyildi. Sadəcə, teleqrafın çəkilişi zamanı aparılan partlayış işlərində iştirak etmişdi, bundan başqa, bu mövzu ilə bağlı bir neçə kitab oxumuşdu.
Rusiyada olanda Şeffner Nobelin fabrikinə baş çəkmişdi. Ancaq Alfred onu xatırlamırdı.
Müharibə vaxtı Şeffner əvvəl İngiltərədə, sonra Fransada yaşadı. Orada Amerika tarixindən bir neçə məqalə yazdı. Həmin məqalələrdə özünü cənubluların22 qızğın tərəfdarı kimi göstərdiyindən Amerika səfirliyi onu hətta cənubun agenti zənn etdi.
1864-cü ildə Şeffner o vaxt Prussiya ilə müharibə aparan Danimarkaya öz köməyini – hazırladığı minaları təklif etdi. Sonralar qürurla danışırdı ki, onun minaları on beş min prussiyalı əsgərin irəliyə doğru hərəkətinin qarşısını alıb. Danimarka müharibəni uduzsa da, Şeffner özünü minalar üzrə böyük mütəxəssis sayırdı. Danimarka-Prussiya müharibəsindən sonra Şeffner İsveç hökuməti ilə əməkdaşlıq elədi.
Şeffner Heleneborqdakı partlayışdan xəbər tutub onun miqyası ilə tanış olmaq qərarına gəldi. Orada Alfred Nobellə görüşüb nitroqliserindən istifadə haqqını Birləşmiş Ştatlara satmasını təklif etdi. Nobel 200 min dollar istədi. Aydındır ki, razılaşma baş tutmadı.
Onda bu avantürist İsveçdəki Amerika səfirliyinə Alfred Nobelin ixtirasını oğurlamaq… bəli, bəli, məhz oğurlamaq təklifi ilə müraciət etdi! Səfir Şeffnerin ləkəli reputasiyasını xatırlayıb ona kəskin şəkildə rədd cavabı verdi.
Şeffner Amerikaya qayıdıb özünü nitroqliserinin ixtiraçısı elan etdi. «Anlaşılmazlıq üzündən cənubun agenti olan» bu şəxs çox asanlıqla düşərgəsini dəyişib öz xidmətini indi də general Uliss Qranta23 təklif etdi və guya özünün ixtira etdiyi nitroqliserinin sınağını keçirdi.
Sonralar isə nitroqliserin istehsal edən fabrikin sahibi oldu. O, Nobelin ixtira etdiyi partlayıcı qurğuların oxşarını buraxmağa başladı və öz «ixtira»sını Amerikada onun əsl sahibindən daha tez patentləşdirməyə çalışdı. Çox çək-çevirdən sonra mübahisə, axır ki, Nobelin xeyrinə həll olundu.
Nitroqliserinin gölün ortasında kustar üsulla istehsalı
Heleneborqdakı qəzadan sonra Nobelin fabriki fəaliyyətini dayandırdı. Hakimiyyət xüsusi qərarla nitroqliserinin istehsalını şəhər hüdudlarında qadağan etdi. Alfred üçün bu çox ağır sınaq idi. Qardaşının ölümü, atasının xəstəliyi, pulsuzluq, məhkəmə çəkişmələri – bütün bunlar, şübhəsiz ki, onu mənəvi baxımdan sındıra bilərdi. Qardaşı Robert məsləhət gördü ki, bədbəxtlikdən başqa heç nə gətirməyən bu lənətə gəlmiş ixtiraçı peşəsini atsın. Ancaq Alfred ailə biznesinin yarımçıq qalmasını istəmirdi.
Bu həmin vaxt idi ki, İsveç tədricən böhrandan çıxmağa başlamışdı. Dəmiryolları çəkilirdi, ancaq qayaların arasından yol salmaq üçün effektli vasitələr yox idi. Olanlar isə kifayət etmirdi. Zaman Alfred Nobelin ailə biznesini yarımçıq qoymamaqla düzgün qərar verdiyini göstərdi.
O, 1865-ci ilin oktyabrında Heleneborqdakı dəhşətli partlayışdan bir il sonra hamının qarşısında nitroqliserinin növbəti sınaqlarını həyata keçirdi. Nəhayət, Dəmiryolu Nəqliyyatı üzrə Dövlət Komitəsini nitroqliserinin əhəmiyyətinə inandıra bildi. Nitroqliserin partlayış işlərinin aparılmasında effektli vasitə hesab edildi.
İndi nitroqliserinin istehsalına başlamaq olardı və onu çox böyük miqdarda istehsal etmək lazım idi. Hamı tərəfindən nitroqliserinə olan inamsızlıq gələcək fabrik üçün yer tapmaqda Nobelə mane olurdu. Axır ki, Stokholmun əhalisi sıx olan rayonlarından uzaqda, Melaren gölünün ortasında – barjda laboratoriya qura bildi. Amma barj laboratoriya üçün yaramırdı. Daim yırğalanma, havanın kəskin dəyişməsi, temperatur fərqi, suyun səviyyəsinin dəyişməsi işə mane olur, həm də təhlükəni artırırdı.
Hər cür
Avraam Linkolnun (1809–1865) ABŞ prezidenti seçilməsinə (1861) etiraz olaraq ölkənin cənub ştatlarının şimaldakı ştatlara qarşı vətəndaş müharibəsinə (1861–1864) başlayan əhalisi