Hekayələr. Лев Толстой
heç kimə rast gəlmədim və sahil küçəsində təkbaşına oyan-buyana getməyə başladım.
"Poeziyanın qəribə taleyinə bax, – deyə bir qədər sakitləşəndən sonra fikirləşdim. – Hamı onu sevir, axtarır, həyatda təkcə onu arzulayır, ancaq heç kəs onun gücünü etiraf edib bəyənmir, dünyanın bu gözəl nemətini heç kəs qiymətləndirmir və onu insanlara verənlərə minnətdarlıq etmir. Bütün Şveytserqof sakinlərindən, kimdən istəyirsiniz soruşun: dünyada ən yaxşı nemət nədir? Hamı, ya da yüzdən doxsan doqquz nəfəri istehzalı bir ifadə ilə sizə deyəcəkdir ki, dünyanın ən yaxşı neməti puldur. Sizə deyəcəklər ki: "Bəlkə, bu fikir xoşunuza gəlmir və ali ideyalarınıza uyuşmur, lakin insan həyatı elə qurulubsa ki, orada insan səadətini təkcə pul təşkil edir, nə edə bilərsən". Sonra əlavə edəcəklər: "Mən öz ağlıma imkan verə bilmərəm ki, işığı olduğu kimi görməsin, yəni həqiqəti görməsin”.
Sizin ağlınız miskindir, arzuladığınız səadət miskindir və özünüz zavallı məxluqlarsınız. Özünüz də bilmirsiniz ki, sizə nə lazımdır… Nə üçün hamınız öz vətəninizi, məşğələnizi və maliyyə işlərinizi buraxıb buraya, İsveçrənin bu kiçik şəhəri Lütsernə toplaşmışsınız? Nə üçün siz hamınız bu axşam balkonlara çıxıb balaca dilənçinin mahnısını dərin sükut içərisində dinləyirdiniz? Əgər o, yenə də oxumaq istəsəydi, siz yenə də susub dinləyəcəkdiniz. Pulla, lap milyonlarla olsun, sizin hamınızı vətəninizdən qovub buraya, kiçik Lütsern şəhərinə toplamaq olardımı? Pulla sizin hamınızı balkonlara toplayıb yarım saat ərzində sakit və hərəkətsiz durmağa məcbur etmək olardımı? Yox! Sizi hərəkət etməyə məcbur edən və həmişə də həyatın başqa mühərriklərindən daha güclü hərəkət etdirə biləcək yalnız bir şeydir: poeziya ehtiyacı. Siz onu dərk etmirsiniz, ancaq hiss edirsiniz və sizdə insanlıqdan bir əsər qalanadək əsrlər boyu hiss edəcəksiniz. "Poeziya" sözü sizin üçün gülüncdür, siz onu gülünc danlaq şəklində işlədirsiniz, siz uşaqlarda və səfeh qızlarda nə isə poetik bir şeyə məhəbbəti mümkün hesab edirsiniz, ancaq bununla belə, ona gülürsünüz; axı sizə müsbət şey lazımdır. Bəli, uşaqlar həyata sağlam baxırlar. Onlar insanın sevə biləcəyi və insana səadət gətirə biləcək hər şeyi bilir və sevirlər. Sizi isə həyat elə dolaşdırmış və elə pozmuşdur ki, məhz sevdiyiniz şeyə gülürsünüz, məhz nifrət etdiyiniz şeyi axtarırsınız ki, bu da sizin bədbəxtliyinizə səbəb olur. Elə dolaşmışsınız ki, sizə təmiz həzz verən yoxsul tirollunun qarşısında düşdüyünüz vəziyyəti başa düşmürsünüz və bununla belə, lordun qabağında özünüzü havayı, faydasız yerə alçaltmağı, dinclik və rahatlığınızı nə üçünsə ona qurban verməyi özünüzə borc bilirsiniz. Bu nə cəfəngiyatdır, nə mənasız, boş şeydir?! Lakin məni bu axşam çox sarsıdan bu deyildi. Səadət gətirən şeydən xəbərsiz olmağı, poetik həzzin bu hissizliyini, demək olar ki, başa düşürəm, ya da həyatda tez-tez rast gəldiyim üçün ona alışmışam: kütlənin qaba, hissiz amansızlığı da məndən ötrü təzə bir şey deyil. Xalq fikrinin müdafiəçiləri nə deyirlər desinlər, kütlə – yaxşı adamların birləşməsi olsa da, yalnız heyvani, iyrənc cəhətlərlə təmasdadır və insan təbiətinin yalnız zəiflik və amansızlığını ifadə edir. Ey azad, bəşəri xalqın övladları, xristianlar, ey sadə adamlar, bəs siz niyə təmiz həzz verən, dilənən zavallı adamı soyuq və rişxəndlə qarşıladınız? Lakin yox, sizin vətəndə dilənçilər üçün evlər var, dilənçi yoxdur, onlar olmamalıdırlar da və dilənçiliyin əsaslandığı şəfqət hissi də olmamalıdır. O isə axı zəhmət çəkmişdi, sizi sevindirmişdi, yalvarırdı ki, istifadə etdiyiniz əməyi üçün artıq pulunuzdan ona bir şey verəsiniz. Siz isə öz yüksək imarətlərinizdən soyuq bir təbəssümlə nadir bir şey kimi ona baxırdınız və yüz nəfərədək xoşbəxt, varlı adamdan bir nəfər cənab və xanım tapılmadı ki, ona bir şey tullaya! O xəcalət çəkib sizdən uzaqlaşdı. Düşüncəsiz kütlə də sizə deyil, ona güldü, onu izlədi, onu təhqir etdi. Ona görə ki siz soyuq, amansız və insafsızsınız; ona görə ki sizə verdiyi həzzi ondan oğurladınız, buna görə onu təhqir etdilər.
"1857-ci il iyulun yeddisində Lütserndə ən varlı adamların düşdüyü Şveytserqof hotelinin qarşısında bir nəfər dilənçi müğənni yarım saat gitarada çalmış və mahnı oxumuşdur. Yüz nəfərədək adam onu dinləmişdir. Müğənni üç dəfə xahiş etmişdir ki, ona bir şey versinlər. Lakin bir nəfər də ona heç bir şey verməmiş və çoxu onu məsxərəyə qoymuşdur".
Bu, uydurma deyil, tam bir faktdır ki, araşdırmaq istəyənlər Şveytserqofun daimi sakinlərindən və ya həmin tarixdə Şveytserqofda əcnəbilərdən kimlərin yaşadığı barədə qəzetlərdən məlumat almaq yolu ilə öyrənə bilərlər.
Bu hadisəni bizim zəmanənin tarixçiləri silinməz hərflərlə yazmalıdırlar. Bu hadisə qəzetlərdə və tarix kitablarında yazılan faktlardan daha əhəmiyyətli, daha ciddi və daha dərinmənalıdır. İngilislər min nəfər çinlini ona görə öldürmüşdülər ki, çinlilər pulla heç bir şey almırlar, amma onların ölkələri cingiltili sikkələri udur, fransızlar yenə minlərlə ərəbi ona görə öldürüblər ki, Afrikada taxıl yaxşı bitir, daimi müharibə qoşunların təşəkkülü üçün xeyirlidir. Neapolda Türkiyə səfiri yəhudi ola bilməz, imperator Napoleon Plombierdə21 piyada gəzir və mətbuat vasitəsilə xalqı inandırır ki, o, ancaq xalqın iradəsi ilə hökmranlıq eləyir – bütün bu sözlər çoxdan məlum olan hadisələri ört-basdır edir, ya da açıb göstərir.
Yeddi iyulda Lütserndə baş vermiş hadisə isə, məncə, tamamilə yeni, qəribədir və insan təbiətinin daimi eybəcər cəhətlərinə deyil, bəlkə də, cəmiyyət inkişafının müəyyən dövrünə aiddir. Bu fakt insan fəaliyyətinin tarixi üçün deyil, tərəqqi və sivilizasiya tarixi üçündür.
Nə üçün bu qeyri-bəşəri fakt heç bir alman, fransız, ya da italyan kəndində deyil, burada, sivilizasiyanın, azadlığın və bərabərliyin son dərəcə inkişaf etdiyi, səyyahların, ən mədəni millətlərin, ən mədəni adamların toplaşdıqları bu yerdə baş verir? Nə üçün bu inkişaf etmiş, humanist, bir sözlə, hər cür namuslu, bəşəri işə qabil olan adamlarda öz şəxsi xeyirxah işlərinə qarşı bəşəri, səmimi hislər yoxdur? Nə üçün bu adamlar öz palatalarında, mitinq və cəmiyyətlərdə Hindistanda subay çinlilərin vəziyyəti, Afrikada xristianlığın yayılması və yaradılması, bütün insanlığın islahı üçün müxtəlif cəmiyyətlərin tərtib edilməsinin qayğısına qala bilir, lakin öz qəlblərində insanın insana olan sadə ibtidai hissini tapa bilmirlər? Doğrudanmı, bu hiss yoxdur və onun yerini bu adamları palatalarda, mitinqlərdə və cəmiyyətlərdə idarə edən şöhrətpərəstlik və tamah tutmuşdur? Doğrudanmı, insanların sivilizasiya adlanan məlun və xudbin assosiasiyalarının yayılması instinktiv və məhəbbət assosiasiyalarını məhv edir və ya onlara ziddir? Doğrudanmı, bu, uğrunda nə qədər günahsız qan tökülmüş və nə qədər cinayət edilmiş həmin bərabərlikdir? Doğrudanmı, xalqlar uşaqlar kimi, təkcə bir “bərabərlik” sözü ilə xoşbəxt ola bilərlər?
Qanun qarşısında bərabərlik! Məgər insanların bütün həyatı qanun çərçivəsində baş verir? Bu həyatın ancaq mindəbir hissəsi qanuna aiddir, qalan hissəsi isə onun xaricində, cəmiyyətin əxlaq və əqidəsi dairəsində baş verir. Xidmətçi dilənən müğənnidən yaxşı geyinib və onu
Plombier – Belçikada ərazi