Ögedey. Əkbər N. Nəcəf
etdirmək üçün qətiyyən əlverişli deyildi. Ona görə də Kai-fenq şəhərinin mühasirəsini Subutaya tapşıran Ögedey qardaşı Tuluy ilə birgə dağlara çəkildi.
Kinin paytaxtı 1232-ci ilin may ayında ələ keçirildi. Monqollar böyük çətinliklə şəhərə daxil oldular. Hərb tarixində ilk toplar da məhz burada istifadə edildi. Kinlilərin açdığı atəşlər monqolları dəhşətə salmışdı. Həmin dövrdə yaşamış müəlliflərdən biri «kinlilərin yeri-göyü inlədən toplara sahib olmasından» danışır. Bəs belədə onlar niyə monqollar qarşısında məğlubiyyətə uğramışdılar? Bu sualın cavabı da tarixi qaynaqlarda açıq göstərilib. Məsələ ondadır ki, kinliləri əldən salan monqollar yox, aclıq və xəstəlik idi. Şəhəri bürüyən vəba 900 mindən çox insanın canını almışdı. Kai-fenqdə ölənləri yandırmaq üçün qalanan tonqallar hətta monqol ordugahından aydın görünürdü. Buna baxmayaraq, şəhər qapıları monqolların üzünə açıldığı zaman Kai-fenqdə hələ də 1 milyon insan yaşayırdı.
Subutay şəhərin yerlə-yeksan edilməsinə qərar verdi. Lakin Ögedeyin qarakitay əsilli vəziri soydaşlarının qətlinə qarşı çıxdı və Ögedeydən onların əfv olunmasını istədi. Xaqan vəzirinin sözünü yerə salmadı.
Kinlilərin monqollara qarşı mübarizəsi daha bir il davam etdi və 1234-cü ildə onların dövləti tamamilə süquta uğradı…
Tuluyun ölümü
Monqollar əldə etdikləri böyük qələbəyə, demək olar, sevinə bilmədilər. Belə ki, Kai-fenqin mühasirəsi davam edərkən Ögedeyin ağır xəstə olduğu, hətta can verdiyi xəbəri yayıldı.
Böyük xaqanın ölümü an məsələsi idi. Subutay bu xəbərin orduda yayılmasının qarşısını müəyyən qədər aldı, eyni zamanda qoşunları tələsdirdi ki, şəhəri tez ələ keçirsinlər. Çünki böyük xaqanın xəstəliyinin arxasında inanc məsələsi dayanırdı. Belə ki, Ögedeyi məhz Kidan xalqının sitayiş elədiyi «yer-sub tenqriləri»nin (Yer və Su tanrıları) cəzalandırdığı barədə şayiələr dolaşmağa başlamışdı. Nəzərə alsaq ki, monqollar ruhların qəzəbindən hətta ən amansız düşməndən daha çox qorxurdular, onda həmin şayiə əsgərlərin qulağına çatarsa, nə baş verəcəyini təxmin etmək bir o qədər də çətin deyildi.
Tarixi mənbələrdə yazılanlara görə, böyük xaqanın çadırı ordugahdan aralıda qurulmuş, çadırın ətrafına isə şamanlar23 toplaşmışdı. Bütün müalicələr xaqanın ölü kimi yatan bədəni qarşısında aciz idi. Şamanlar «pis ruhların öz hökmdarlarının bədənini tərk etməsi üçün onlara elə hey qızıl, gümüş, heyvan sürüləri qurban verirdilər».
Pekinin şimalında yerləşən Lanq-yanda xəstələnən Ögedeyi sağaltmaq üçün bütün üsulları sınayan, ancaq heç bir nəticə əldə edə bilməyən şamanlar son varianta əl atdılar. Onlar xəstəliyi hökmdarın canından çəkib çıxaracağına inandıqları suyu taxtadan düzəldilmiş bir qədəhə doldurdular. Elə bu vaxt Tuluy işə qarışdı: o, qədəhi əlinə alıb Göytanrıya belə dua etdi: «Ey əbədi ulu Tanrı! Bilirəm ki, işlədiyimiz günahlara görə bizi cəzalandırır-san. Döyüşlərdə daha çox can aldığım, daha çox uşağı və qadını oxladığım, daha çox atanı və ananı gözüyaşlı qoyduğum üçün bu cəzaya da hamıdan çox mən layiqəm. Yox, əgər qullarından birini gözəlliyinə və fərasətinə görə hüzuruna çağırmaq istəyirsənsə, buna da ən çox layiq olan mənəm. Ögedeyin yerinə məni al. Onun xəstəliyinə son qoy. Ona düçar elədiyin xəstəliyi mənim bədənimə ötür».
Duasını tamamladıqdan sonra Tuluy şamanların hazırladığı suyu içdi.
«Bir neçə gün sonra Ögedey ayağa qalxdı, lakin Tuluy qəflətən öldü» – Fəzlullah Rəşidəddin belə yazır.
Tuluy vəfat edərkən təqvim 1232-ci il oktyabrın 9-nu göstərirdi. Həmin vaxt onun cəmi 39 yaşı var idi.
Şübhəsiz ki, həm Ögdeyin xəstələnməsinə, həm də Tuluyun ölməsinə səbəb şəraba aludəçilik, müasir dillə desək, alkoqolizm idi. Hər gün, üstəlik, bəzən hətta günboyu davam edən içki məclisləri hələ gənc yaşlarından bu iki monqol liderinin sağlamlığına ağır zərbə vurmuşdu. Sağaldıqdan sonra Ögedey bir müddət içməsə də, daha sonra qardaşının ölümünə tab gətirməyib yenidən şəraba qurşandı. Deyilənə görə, o, az qala, hər məclisdə Tuluyu xatırlayıb ağlayaraq qədəhləri bir-birinin ardınca boşaldırdı.
Yeri gəlmişkən, Tuluyun ölümqabağı davranışı «Dədə Qorqud» dastanında da yer alan qədim bir türk inancını xatırladır. Söhbət başqasının yerinə ölməkdən (doliq) gedir. Belə ki, Dəli Domrul onun yerinə ölməsi üçün anasına və atasına müraciət etmiş, lakin rədd cavabı almışdı. Yalnız sevdiyi qadın Dəli Domrulun istəyini qəbul eləmişdi…
Tuluyun ölümü monqollar üçün gözlənilməz oldu. Çingiz xanın kiçik oğlu ordu tərəfindən çox sevilirdi, bu səbəbdən də monqol döyüşçüləri onun itkisindən daha çox sarsıldılar.
Bundan başqa, monqol ənənəsinə görə, başqasının yerinə öldüyü üçün Tuluyun adı qadağan olundu. Çünki onun canını «Yer-sub cinləri» almışdı…
Kin imperiyasının sonu
Ordunun başında dayanan iki qardaş canları ilə əlləşdiyi bir vaxtda Subutay bütün hərbi qərarları təkbaşına vermək məcburiyyətinə qalmışdı. O, Kin imperatoru Nqai-tsunqa sonuncu dəfə xəbər yollayaraq təslim olmağı təklif etdi. Lakin bu dəfə də imperator həmin təklifə rədd cavabı verdi. İşi belə görən Subutay yenidən Sonq xanədanı ilə ittifaq qurmaq məcburiyyətində qaldı. Sonq imperatoru kömək müqabilində Hunan ilə Kia-fenqə sahib olacaqdı. Bu ittifaqdan hələ 100 il əvvəl ovaxtkı Sonq hökmdarı cürçenlərə yardım əli uzatmış, nəticədə cürçenlər Qarakitay dövlətinin varlığına son qoyaraq bu dövlətə aid torpaqları ələ keçirmişdilər. Lakin əvəzində sonqlara heç nə verməmişdilər. İndi isə Sonq xanədanı cürçenləri yox etmək üçün başqa bir şimal xalqına kömək əli uzadacaq, ancaq bu dəfə də həmin yardımın müqabilində istədiklərini əldə edə bilməyəcəkdilər…
Beləliklə, Sonq sərkərdəsi Menq-Hunqun 20 minlik ordusunun köməyi ilə monqollar Kia-fenq üzərinə həlledici hücuma keçdilər. Şəhər şiddətli ox atəşinə tutuldu. Vəziyyətin ağırlaşdığını görən imperator Nqai-tsunq qaçıb başqa bir şəhərdə gizləndi. Ardınca isə sonqlarla sülh danışıqlarına başlamaq fikrinə düşdü. Lakin onun bu niyyəti baş tutmadı. 1233-cü ilin martında Tsui-li adlı Kin sərkərdəsinin xəyanəti nəticəsində Kai-fenq təslim oldu. Şəhərdəki bütün kişilər qılıncdan keçirildi. Qadınlar isə əsir alınıb Monqolustana göndərildilər. Lakin paytaxt tamamilə xarabazara çevrilməkdən qurtuldu – əlbəttə, bu dəfə də Yeh-lu Çu-Tsainin sayəsində!
Onu da qeyd eləmək lazımdır ki, şəhərə monqollardan çox Kinin düşməninə çevrilmiş Sonq xanədanına məxsus qoşunlar zərər vermişdilər. Görünür, sonqlar 100 il ön-cəki pisliyi heç cür unuda bilməmişdilər…
Subutay monqol döyüşçülərindən ibarət xüsusi dəstə təşkil etdi və həmin dəstəni Kin imperatorunu nəyin bahasına olursa olsun, həbs eləmək üçün təlimatlandırdı. Çıxılmaz vəziyyətdə olduğunu görən imperator