Əhməd bəy Ağaoğlu. Айдын Гусейнага оглы Балаев
təmsil edən rəhbərlə əzəmət və təkəbbürü təmsil edən bir despotu yan-yana görürdüm».
Taleyin hökmü ilə Əhməd bəy bu olaydan sonra bir daha Parisdə İran şahı ilə qarşılaşmalı oldu. Bu ikinci görüş də onu Şərqin həmin dönəmdəki durumu barədə acı düşüncələrə qərq etdi. Ağaoğlu Nəsrəddin şahı nəzərdə tutaraq yazırdı: «Gecə idi, yenə xalqın iki cərgəsi arasından keçirdi. Yolda üzərindəki xəzli paltosunu nəyə görə isə çiyninin bir hərəkəti ilə yerə atdı. Və arxasınca gələn sədr-əzəmə (birinci nazir, baş nazir) dönərək «Götür!» əmrini verdi. Zavallı sədr-əzəm bütün camaatın gözü önündə yerə qədər əyilərək paltonu qaldırdı və qolu üzərinə alaraq bir uşaq kimi onun arxasınca getdi. Şahın bu ədası və sədr-əzəmin bu cür aşağılanması Şərq istibdadının mahiyyətini göstərən açıq örnəklərdəndir!»
Təbiətinə xas olan ədalət hissi və azadlıq istəyi Əhməd bəyi zaman keçdikcə səlahiyyət sahiblərinin hər cür təkəbbür, özbaşınalıq və zülmünə qarşı prinsipial, barışmaz mübarizə çevirəcəkdi. Şərq cəmiyyətində belə hallara hər yerdə və hər gün rast gəlindiyini nəzərə alsaq, xarakterinə görə olduqca emosional və həssas olan Əhməd bəyin həyatı boyunca özünə saysız-hesabsız güclü düşmənlər qazanması təəccüblü görünməməlidir.
Əhməd bəy Parisdə həmçinin özü kimi saf və təmiz insanların simasında xeyli sayda sadiq dostlar da qazandı. Burada tanış olduğu və ünsiyyət qurduğu «İttihad və Tərəqqi» partiyasının8 gələcək liderləri də həmin dostlar sırasında idilər. Əhməd bəyin Türkiyənin gələcək təhsil naziri doktor Nazim və Əhməd Rıza ilə xüsusilə sıx və isti münasibətləri yaranmışdı. Əhməd bəyin «Gənc türklər»9 hərəkatının üzvü olan bu yeni dostları arasında Əhməd Rızanın xüsusi yeri vardı. O, Osmanlı sultanının Fransada ali təhsil almış ilk təbəələrindən biri idi. Təhsilini bitirdikdən sonra Osmanlı dövlətinin Təhsil Nazirliyinin strukturlarında yetərincə yüksək vəzifələr tutsa da, Sultan II Əbdülhəmid istibdadına qarşı çıxdığı üçün ölkəni tərk etməyə məcbur olmuşdu. Əhməd Rıza Fransada çətinlik və məhrumiyyətlərlə dolu mühacirət həyatını Türkiyədəki rahat yaşayışdan üstün tutmuşdu.
«Gənc türklər» hərəkatının baş ideoloqu olan Ə.Rıza öz siyasi baxışlarının doğruluğuna sarsılmaz inamı və dürüstlüyü ilə seçilirdi. Bu isə gənc və idealist Əhməd bəydə ona qarşı dərin hörmət oyatmışdı. Belə ki, Parisdə maddi sıxıntılar içərisində yaşamasına baxmayaraq Ə.Rıza Fransanın bir çox məşhur şəxslərinin, o cümlədən onu yaxından tanıyan ölkənin gələcək baş naziri Jorj Klemansonun (1841–1929) himayə və yardımından imtina etmişdi. Həmçinin Sultan II Əbdülhəmid Parisdəki səfiri vasitəsilə ona siyasi fəaliyyətdən əl çəkəcəyi təqdirdə 100 min frank təklif etmişdi. Lakin Rıza sultanın həmin təklifini də rədd etmişdi. Onun bu davranışı isə Əhməd bəydə unudulmaz təəssürat yaratmışdı.
Əhməd Rıza ilə ilk görüşə böyük həyəcanla getdiyini xatırlayan Əhməd bəy tərcümeyi-halında yazırdı: «Mənzilin zəngini basarkən əlim titrəyirdi. Qapı açıldı. Qarşıma uzunboylu, bəyaz üzlü, azca ağarmış saqqalı olan bir insan çıxdı. Bu, Əhməd Rıza idi. Kəkələyərək gəlişimin səbəbini anlatdım. Əlimdən tutdu, içəri çəkdi. Kiçik bir otaqda qarşı-qarşıya oturduq. Məndən məmləkətimi, təhsilimi bitirdikdən sonra nə işlə məşğul olacağımı soruşdu…
«Yaxında, lap yaxında Türkiyədə hürriyyət olacaq! O zaman mən İstanbula dönəcəyəm. Məni mütləq axtararsınız», – deyə bildirdi.
Birdən gözlərim ayaqlarına dikildi. Corabları bir-birinə uyğun gəlmirdi. Baxdığımın fərqinə vardı. Gülərək «hürriyyət bu qədər məhrumiyyətlərə dəyməzmi?» – dedi».
Biri rusların əsiri olan Qafqazdakı türk diyarından, digəri isə vaxtilə qüdrətli türk dünyasının sonuncu müstəqil parçası olan Osmanlı dövlətindən Fransa paytaxtına gəlmiş bu iki ruh arxadaşı asanlıqla ümumi dil tapa bildi. Çünki onları yalnız qürbətçilik hissi deyil, həm də ümumi ideallar, sarsılmaz azadlıq eşqi və xalqlarının tərəqqisinə yardımçı olmaq istəyi birləşdirirdi. Bu səbəbdən də azadlıq və bərabərlik ideallarının təntənəsi üçün bu qədər qanların axıdıldığı əsrarəngiz Parisdə əsası qoyulan həmin dostluğa Ağaoğlu və Rıza bütün ömürləri boyunca, sonuncunun 1930-cu ilin fevralında vəfatınadək sadiq qaldılar.
Lakin həyatının Paris dönəminin ən önəmli nəticəsi, heç şübhəsiz ki, Ağaoğlunun mükəmməl təhsil alması və onun akademik dairələrlə yanaşı, fransız ictimaiyyətinin də diqqətini cəlb edən ilk elmi əsərləri idi. Hətta müsəlmanlara və islama elə də rəğbət bəsləməyən, ümumiyyətlə, tərif söyləməkdə çox xəsis olan Renan belə Ağaoğlunun tədqiqatlarını yüksək dəyərləndirərək onun bir alim kimi parlaq gələcəyi olduğunu deyirdi.
Renan Əhməd bəyə təhsilini başa vurduqdan sonra həmişəlik Avropada qalmağı məsləhət görmüşdü: «Sən dünya miqyaslı alim olmaq imkanına malik bir insansan, məmləkətinə qayıtma. Şərq səni udacaq». Ə.Ağaoğlunun sevimli müəlliminin bu təklifinə cavabı isə qısa və qəti olmuşdu: «Şərqin də oxumuş insanlara ehtiyacı var. Sizdən öyrəndiklərimi məmləkətimdəki soydaşlarıma öyrədəcəyəm».
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.