Xristofor Kolumb. Я. М. Свет
fürsəti əldə etdi. 1476–1477-ci illərdə vəziyyət onu arvadından müvəqqəti ayrılıb uzaq səfərə yola düşməyə məcbur etdi…
Yeni Dünyanı kim kəşf edib
1476-cı il dekabrın 12-də San Visenti burnu yaxınlığındakı döyüşdə zərər görmüş Genuya gəmilərinin dənizçiləri Lissabona gəldi. Kolumbun himayədarı Antonio Neqro da onların arasında idi.
Onlar Portuqaliya paytaxtında ləngimədilər. Elə həmin gün də Genuyadan uzaq səfərə ticarət ekspedisiyası yola düşdü. Bu ekspedisiyada gəmi sahibinin «Çenturione və Neqro» ticarət evi tərəfindən Lissabona göndərilmiş qardaşı Paola Neqro da iştirak edirdi.
Ekspedisiya İngiltərəyə getdi və San Visenti döyüşündən sonra Lissabonda sığınacaq tapmış dənizçiləri də özü ilə götürdü.
Uzaq səfərə çıxanların arasında Kolumb da var idi.
1477-ci ilin qış və yaz fəslində onun harada olduğunu demək çətindir. Bu haqda tarixçilərin və coğrafiyaçıların fikirləri də müxtəlifdir.
Kolumbun özü həmin vaxt İngiltərə və İrlandiyada olduğunu deyirdi.
Bu mübahisənin baiskarı isə yenə Fernando Kolondur. O özünün qələmə aldığı «Admiralın həyatı» kitabında atasının bizə çatmayan «Memuarlar»ından bir parçanı verib. Həmin parçadan atasının Frislandiyaya getdiyi məlum olurdu. İslandiya XVI əsrdə Frislandiya adlanırdı.
Belə çıxır ki, Kolumb İslandiyada olub, donmayan dənizi və nəhəng qabarmaları görüb. Üstəlik, həmin mətndən belə aydın olur ki, şimal qışının sərt vaxtında Kolumb Yan Mayen adasına da gedib. Yan Mayen adası isə Qrenlandiyadan 600, İslandiyadan 500, Norveçdən isə 1000 kilometr məsafədə yerləşirdi.
XX əsrin əvvəllərində amerikalı kolumbşünas Henri Vinyo Fernando Kolonu və onun atasını yalançılıqda günahlandırdı. Nəticədə tarixçilər arasında qızğın müzakirələr başladı. Kolumbşünasların çoxu bu nəticəyə gəldi ki, məşhur səyyah əsla İslandiyada olmayıb, Yan Mayen adasına isə, ümumiyyətlə, gedib çıxmayıb.
Ancaq bir şey şübhəsizdir: bristollu tacirlər XV əsrdə, doğrudan da, İslandiya ilə alver ediblər. Kolumb isə Bristolda 1477-ci ilin fevralında olub. Lakin bu heç də bristolluların Xristoforu özləri ilə İslandiyaya apardığı nəticəsinə gəlmirdi. Onların çətin ki, Genuya «turist»inə ehtiyacları olaydı.
Kanadalı məşhur qütb tədqiqatçısı, etnoqraf və yazıçı Vilyamur Stefansson 1476–1477-ci illərin qışının şimal qütbündə çox yumşaq keçdiyini qeyd edir. Belə qış aylarında yelkənli gəmidə də Yan Mayen en dairəsinə getmək olardı.
Stefansson qeyd edir ki, Kolumbu möhtəşəm İslandiya qabarmaları o qədər heyrətləndirib ki, bu hadisə haqqında təsəvvür yaratmaq üçün onların hündürlüyünü bilərəkdən «şişirdib». Tədqiqatçının arqumentləri maraqlıdır, ancaq Kolumbun İslandiyaya çatdığını, oradan Yan Mayena üzdüyünü yenə dəqiq söyləmək olmur. Stefansson həqiqi araşdırıcı kimi öz ehtimallarında ehtiyatlıdır. Real faktları araşdırır və əsassız gümanlardan qaçır. Ancaq İslandiya ilə bağlı fərziyyənin əksər tərəfdarları bu prinsiplərə məhəl qoymur. Onlar bir şeyi özləri üçün əvvəlcədən qeyd-şərtsiz qəbul ediblər: Kolumb İslandiyada olub, vəssalam!
Bəs bunun səbəbi nədir? Bəzi iddialara görə, Kolumbdan xeyli əvvəl normanlar12 İslandiyanı kəşf etmişdilər. Görkəmli səyyahın da orada olduğunu iddia edənlər bununla belə təssürat yaratmaq istəyirlər ki, Xristofor normanların getdikləri dəniz yolundan xəbərdar idi. Yəni, guya o heç də öz ağlı ilə şimala gedib çıxmamışdı. Bununla da İslandiya ilə bağlı fərziyyənin tərəfdarları görkəmli dəniz səyyahının kəşflərinin əhəmiyyətini azaltmaq məqsədi güdürlər.
Ancaq nə Kolumb, nə də onun şimaldakı müasirləri bütün bu qarşılıqlı əlaqələr barədə heç nə deməyiblər.
1473–1476-cı illər arasında Danimarka kralı I Xristian Qrenlandiyaya ekspedisiya yollayıb. Ekspedisiyanın kapitanları Pininq və Potxorst, baş sükançı isə Yan Skolp olub. Sonuncunu bəziləri danimarkalı, bəziləri norveçli, bəziləri isə polyak kimi təqdim edir.
Bu ekspedisiya haqqında XVI əsrin müxtəlif mənbələrində bəzi məlumatlar qalıb. Həmin müəlliflər Kolumbun adını çəkmirlər. Bunu da qəsdən etmirlər. Onlar olmayan şeydən yazmağa alışmamışdılar. Ancaq sonrakı tədqiqatçılar bunu yaxşı bacarırdılar. XX əsrin 60-cı illərində isə bir norveç dənizçisi qədim və yeni fikirləri bir-birinə qataraq əminliklə bildirirdi ki, Kolumb İslandiyada olub, orada Yan Skolpla görüşüb, Labradora13 necə getməyi ondan öyrənib.
Ancaq İslandiya səfəri nəticəsində Kolumb şimal ölkələrinə aparan yollar barədə belə qiymətli məlumatlar əldə etmişdisə, niyə dörd ekspedisiyanın hamısında Atlantik okeanının qütbə yaxın yox, tropik en dairəsindən keçib? Niyə nə Kolumbun özü, nə də onun ilk bioqrafları Asiyaya dəniz yolunun şimal variantı haqqında susublar? Niyə Kolumb öz qeydlərində Vinland, İslandiya, Qrenlandiya və başqa şimal torpaqlarını yada salmayıb, sadəcə Hindistanın, Çinin bürkülü sahillərindən danışıb?
Şimal dənizçilərinin xidmətlərini kiçiltmək mənasızdır. Onlar Şimali Amerika sahillərinə Kolumbdan, doğrudan da, beş əsr əvvəl çatıblar. Pininq və Potxorst isə Amerikanın qütb sularında məşhur səyyahın ilk ekspedisiyasından əlli il əvvəl üzüb.
Bu kitabın müəllifinin məqsədi nə norman dənizçilərinin və XV əsrdəki Danimarka ekspedisiyasının birinciliyini əsaslandırmaq, nə də hansı yolla olur olsun, Yeni Dünyanı vikinqlərin kəşf etdiyini sübut etməkdir. Çünki məsələ Yeni Dünyanı kimin kəşf etdiyi deyil. Ən vacib olan kimin kəşfindən sonra coğrafi təsəvvürlərdə böyük dəyişikliklərin baş verməsi, kimin kəşfinin Köhnə və Yeni Dünyanı birləşdirməsidir.
Kolumb Hindistana dəniz yolu axtarır
Tarixçilər güman edirlər ki, Kolumb şimal səfərindən qayıdandan sonra Porto-Santo adasında və Madeyrada sakit həyat yaşayıb, Perestrello nəslinin arxivində eşələnib, Portuqaliya dənizçiləri ilə söhbətləşərək Atlantik okeanın sirlərinə vaqif olub. Bundan başqa, təhsilini artırmağa çalışıb.
Kolumb 1504-cü ildə İspaniya kralına yazdığı məktubda etiraf edib ki, kosmoqrafiya, həndəsə və riyaziyyatı yalnız praktik işdə ona lazım olduğu səviyyədə mənimsəyib. O, təbii ki, alim olmayıb. Ancaq dənizçilikdə işinə yarayacaq nə varsa, həvəslə, cidd-cəhdlə, özü etiraf etmişkən «ürəyi əsə-əsə» öyrənib.
X–XII əsrlərdə olduğu kimi, XV əsrdə də Avropada elmi əsərlər əsasən latın dilində yazılırdı. Kolumb qısa müddətdə bu dili də öyrənib. Bu o dövr idi ki, antik mədəniyyət abidələri təzədən dirçəlir, çap maşınları dayanmadan işləyir, qədim filosofların, Roma tarixçilərinin əsərləri, Vergilinin, Horatsinin poemaları, astronomik cədvəllər, uzaq Şərq ölkələrinə səfərlərin təsviri işıq üzü görürdü. Leonardo da Vinçi və Mikelancelo artıq doğulmuşdu, Kopernik həyatda idi, Vatikanda Renessans dövrü italyan incəsənətinin ən görkəmli abidələrindən biri olan Sikstin kapellası artıq ucaldılmışdı.
Kolumb kitablardan çox, müxtəlif sənət