Xristofor Kolumb. Я. М. Свет
daha da həvəsləndirmişdi.
Porto-Santo adasında Xristoforun Dieqo adlı oğlu dünyaya gəldi. Həmin vaxt təqvim 1478-ci ili göstərirdi.
Lissabonda əcnəbiləri həvəslə öyrətsələr də, onları uzaq gəmi səfərlərinə göndərməyə tələsmirdilər. Kapitan və sükançı vəzifəsini isə həmin adamlara nadir hallarda etibar edirdilər.
Yeri gəlmişkən, bu adada məxfi dəniz xəritələrinin oğurluğu ölümlə cəzalandırılır, yeni kəşflər gizli saxlanılırdı.
Dənizçi Enrikenin dövründə genuyalılar artıq ən yaxşı sükançılar sayılırdı. Kolumb isə şübhəli əcnəbi hesab olunmurdu. O, gəmiçilikdə ilk addımlarını, yəqin ki, Azor adalarına üzməklə Porto-Santo və Madeyrada atmışdı. Sonra dənizçiliyə dair biliklərini Qvineya ekspedisiyaları zamanı daha da təkmilləşdirmişdi.
Kolumb Qvineyanın San Jorji da Mina limanında olduğunu dəfələrlə deyib. Portuqaliya zadəganı və dənizçisi Dieqo de Azambujanın (1432–1518) təşkil etdiyi bu ekspedisiya gənc kral II Juanın (1481–1495) Afrikaya ilk səfər təşəbbüsü idi. Sonralar San Jorji da Mina qalası «qara materik»in cənubuna doğru sürətlə irəliləyən portuqaliyalıların dayaq bazası oldu.
Kolumb Qvineyaya, çətin ki, Azambuja ilə üzmüş olsun. Bununla belə, Xristoforun ora 1483–1484-cü ildə getdiyi təxmin edilir. Onun Qvineya ekspedisiyalarında hansı sifətlə iştirak etdiyini demək çətindir. Ancaq bu səfərlərin görkəmli səyyahı bir dənizçi kimi püxtələşdirdiyi şübhəsizdir.
Ola bilsin, Kolumb Genuya limanına baş çəkərkən hələ dəniz səyahətləri ilə bağlı böyük xəyallar qurmurdu. Lakin portuqaliyalıların Hindistana yeni yollar açdığını təcrübəli dənizçilərdən eşitməmiş olmazdı.
Çenturione ailəsi Avropanın qərbi ilə ticarət eləyirdi. Kastiliya, Portuqaliya, Fransa, İngiltərə limanlarından başlayan yollar bəzən naməlum ərazilərədək uzanırdı. Çenturione, eləcə də Neqro, Spinola, Lomellini kimi məşhur tacirlər sırf işgüzar adamlar idi, onlar yalnız ticarət coğrafiyasını bilirdilər. Digər bilikləri elə də çox deyildi. Buna baxmayaraq Kəlküttə, ya Hörmüzdə istiotun İsgəndəriyyədən on dəfə ucuz olduğundan xəbərdar idilər. Onlar asudə vaxtlarında məşhur italyan səyyahı Marko Polonu (1254–1324) oxumurdular, lakin uzaq Asiyada Çin və Sipanqo14 ölkəsinin mövcudluğunu, başqa Şərq ölkələrinin son dərəcə zəngin sərvətlərə sahib olduğunu bilirdilər. Bu mənada venesiyalı tacirlər fərqlənirdilər; məsələn, Nikkolo Kontinin15 (1395–1469) Malay arxipelaqında, Birma və Siamdakı macəraları barədə qədim Genuyada eşitmişdilər.
Yerin kürə şəklində olduğundan XV əsrdə təkcə coğrafiyaçılar yox, tacirlər də məlumatlı idilər. Avropanın qərbi kimi Çin, Sipanqo, Yava və Hindistanın sahillərini də Dünya Okeanının döydüyündən xəbərləri vardı. Mümkündür ki, qərbdən Hindistana və Çinə necə getmək barədə müzakirələr də aparılırdı.
Genuyada kartoqraflar birliyi fəaliyyət göstərirdi. Onlar 1457-ci ildə dünyanın xəritəsini tərtib etmişdilər. Həmin xəritədə Nikkolo Kontinin uzaq Asiyadakı ölkələr barədə məlumatları və portuqaliyalıların Afrikadakı kəşfləri də yer almışdı.
Kolumb, görünür, öz yerliləri olan kartoqraflarla, əsasən də, dəniz xəritələri çəkən Nikkolo Kaveri ilə tez-tez görüşürdü. Ancaq bu adamların ona necə təsir göstərdiyini demək çətindir.
İtaliya kolumbşünasları görkəmli dənizçini dəfələrlə naşükürlükdə təqsirləndiriblər. Kolumb Hindistana dəniz yolunun kəşfi ilə bağlı hazırladığı layihəni əvvəlcə Portuqaliya kralı II Juana, sonra isə İspaniya kral ailəsinə təklif edib. Ancaq Genuyanı nədənsə unudub. Əgər belədirsə, demək, Kolumbun öz doğma şəhəri ilə əlaqələri elə də möhkəm olmayıb…
Müasir coğrafiya nöqteyi-nəzərindən Kolumbun layihəsi səhv görünə bilər. Ancaq tarixdə hansısa yanlış hesablamanın nəticəsi kimi meydana çıxan icadlar, ixtiralar, kəşflər azdırmı?! Kolumb da öz hesablamalarının səhv olduğunu bilsə idi, çətin ki, Okeana çıxardı. Səhv onu qələbəyə apardı və xəyalına gətirmədiyi torpaqları kəşf etdi.
Qalibləri mühakimə etmirlər. Ancaq XIX–XX əsrin coğrafiyaçıları, tarixçiləri Kolumba qarşı amansız olublar. Əgər tarixin ali məhkəməsi mövcud olsaydı, onda tribunal belə hökm verməli idi: yalnız Xristofor Kolumb yox, onun dövrü də məsuliyyətə cəlb edilməlidir!
Kolumbdan yüz əlli il əvvəl yaşamış Florensiyalı tacir Balduççi Peqolotti dünyanı səyahət edən tacirlər üçün yazdığı vəsaiti ilə bu gün də çoxlarını heyrətləndirir. Kitab «Ticarətin üsulları» adlanırdı. Həmin kitabda Krımdan Kataya (Çin), Konstantinopoldan Təbrizə qədər məsafə günlə ölçülmüşdü. Məsafənin özü isə naməlum qalırdı. Gün – qeyri-müəyyən vahiddir. O, nəqliyyat vasitəsindən asılı olaraq uzana, ya qısala bilər. Məsələn, dəvə ilə bir aya gedilən yolu yüyrək bir atla bir həftəyə qət etmək mümkündür. Məhz bu baxımdan yanaşdıqda XV əsrin məşhur səyyahları Klavixo, Barbaro, Kontarini və Afanasi Nikitinin getdikləri məsafəni dəqiq bilmək mümkün deyil. Onlar diqqətsizlik göstərməyiblər. Bu adamlar, sadəcə, qət edilən yolun dəqiq ölçüsünə ehtiyac duymayıblar.
Antik yunan riyaziyyatçısı, astronomu və filosofu Ptolemeyin (100–170) «Coğrafiya» kitabında məsafə dərəcələrlə ölçülür, bu isə XV əsrin yerşünaslarını qane edirdi.
Antik dövrdən Kolumbun əsrinə qədər elmdə belə güman edilib ki, Avropa sahillərindən qərbə doğru getməklə, Asiyanın şərq qurtaracağına çatmaq olar.
Belə gəmi səfərinin mümkünlüyü barədə vaxtilə Aristotel, Seneka, Strabon və Plutarx fikirlər söyləmişdilər. Ərəb dünyası alimlərinin çoxu, böyük coğrafiyaçılar Məsudi, Biruni, İdrisi də buna inanırdılar.
XIII–XIV əsrin görkəmli alimləri Böyük Albert16 və Rocer Bekon17 Avropa sahillərindən qərbə getməklə Hindistana çatmağın mümkünlüyünə şübhə etmirdilər. Buna inanan başqaları da var idi.
Kolumbun şəxsi kitabxanasında ən qiymətli kitab fransız kardinal Pyer d’Alinin18 «İmago Mundi» – «Dünyanın şəkli» əsəri olub. Kitabın səhifələrində çoxlu qeydlər var. Çox güman ki, Kolumb «İmago Mundi» kitabını 1481-ci ildə əldə edib və ölənə qədər ondan ayrılmayıb.
Pyer d’Ali çox yaşayıb və 1425-ci ildə vəfat edib. O, «İmago Mundi» əsərini həyatının son on ilində qələmə alıb və bu kitabda Yer kürəsinin forması, qütbləri, quru və su sahəsinin ölçüləri haqqında qədim, eləcə də orta əsr müəlliflərinin mülahizələrini bir yerə toplayıb. Kitabda yunan, Roma, ərəb və Qərbi Avropa müəlliflərinin elmi şərhləri geniş yer alıb. Pyer d’Alini faktlar dərindən maraqlandırmırdı. O, sözün əsl mənasında coğrafiyaçı yox, sadəcə, geniş mütaliəsi, dünyagörüşü olan adam idi.
Kolumbun kitabxanasındakı «İmago Mundi» əsərinin səhifələrində 898 qeyd var. Doğrudur, onların hamısı görkəmli dənizçinin əli ilə edilməyib. Kitabdan Bartolomeo Kolumb da istifadə eləyib, onun xətti isə böyük