Çarli Çaplin. Питер Акройд
oğlu atasının bu vəziyyətini dəqiqliklə müşahidə edir. Bu ona gələcəkdə kefli adamı məharətlə canlandırmağa imkan verəcək və böyük şöhrət qazandıracaqdı…
Bir dəfə Çaplin dərsdən qayıdıb evdə heç kimi tapmır. Yeməyə də bir şey yox imiş. Uşaq axşama qədər ətrafdakı bazarlarda dolaşır. Pulu da olmur. Hava qaralanda Kenniqton parkına qayıdır. Baxır ki, hələ də evlərinin işığı yanmır. Bir az aralıda, səkidə oturub gözləməyə başlayır. Yolun o üzündəki pabın qarşısında iki nəfər – biri akkordeonda, digəri isə klarnetdə «Doqquzdon və arı» adlı mahnını çalırlarmış. Mahnı uşağın o qədər xoşuna gəlir ki, yolu keçib onlara yaxın oturur. Həmin mahnını da Çaplin ömürboyu unutmayacaqdı.
Bir qədər sonra Çarli, nəhayət ki, Luizanın evə getdiyini görür. Qadın kefli olduğundan səndələyirmiş. Uşaq onun qapını örtməsini gözləyib pilləkənlərlə yuxarı qalxır. Luiza qapını açıb deyir ki, rədd olsun, bura onun evi deyil.
Növbəti günlərin birində isə polis Sidni ilə onun kiçik qardaşını gecə saat üçdə qarovulçunun ocağının böyründə yatan görür.
Balaca Çaplin bax belə bir həyat sürməli olub!
Noyabrın 12-də isə Hanna ata Çaplinin qaldığı evin qapısını döyür. Deyir ki, uşaqlarını aparmağa gəlib. Ana və uşaqları Metli-stritdə kiçik bir mənzilə yığışırlar. Hanna yenidən paltar tikməklə pul qazanır.
Evin arxasındakı konserv fabrikinin iyi yaxınlıqdakı sallaqxanadan gələn üfunət qoxusuna qarışırdı. Londonun cənubunda yaşayan əhali belə qoxulara öyrəncəli idi. Odur ki Hanna və övladları bunu özlərinə bir o qədər də dərd eləmirdilər.
Metli-stritdəki evin sahibəsi sonralar xatırlayacaqdı: «Çarli arıq uşaq idi. Qara saçları, solğun sifəti, parlaq mavi gözləri var idi. O bütün günü küçədə olurdu. Şarmanka6 çalan kimisə tapıb onun ifa etdiyi musiqiyə oynayırdı. Şarmanka ifaçısına pul qazanmaqda kömək eləyir, özü də qəpik-quruş alırdı. Çarlini məktəbə də qoymuşdular. Lakin o, dərslərə çox az-az gedirdi».
Jurnal qeydiyyatına görə, Çaplin məktəbə son dəfə 1898-ci il noyabrın 25-də gedib. Artıq onu sinifdə yox, müzik-hollun səhnəsində tapmaq olardı.
Çaplin səhnəyə çıxır
1898-ci ilin sonlarında Çaplin «Lankaşirli səkkiz oğlan» adlı rəqs truppasına qoşulur. Ola bilsin, bu işə atasının sayəsində girir, çünki truppanı yaradan Uilyam Cekson da yaxınlıqda yaşayırdı.
Qastrola gedərkən ona yemək və qalmağa yer verilir. Hanna həftəyə vur-tut yarım kron alırdı. Odur ki kiçik oğlunun işini onun üçün münasib saymasa da, etiraz edəcək vəziyyətdə deyildi: heç olmasa, ailənin büdcəsinə vaxtlı-vaxtında əlavə pul gəlirdi.
«Lankaşirli oğlanların» çıxışı şən nömrələrdən ibarət idi. Oğlanların hamısı krujeva yaxalıqlı ağ kətan köynək, dar, gödək şalvar və taxta dabanlı qırmızı başmaq geyinirdilər. Belə başmaqlar İngiltərənin şimalındakı şaxta və fabriklərdəki ağır işlər üçün nəzərdə tutulmuşdu. Onlarla oynanılan şən rəqslər isə sanki bədbəxtlik və qul əməyi üzərində qələbənin rəmzi idi. Ola bilsin, bu rəqslər balaca Çaplinin üsyankar ruhunu əks etdirirdi.
Çaplin altı həftə Mançesterdə məşq edir. Onu tamaşaçı önünə isə ilk dəfə Portsmutda çıxarırlar. Çarli səhnəyə çıxarkən həyəcanlanır. Yalnız bir neçə həftə keçəndən sonra ilk solo nömrəsini ifa eləyə bilir.
«Lankaşirli oğlanlar» Potsmutdan Londona qayıdırlar. Ardınca Midlsbro, Kardiff, Suonsi və Blekpul kimi şəhərlərə qastrol səfərlərinə yola düşürlər. Truppa faytonla teatrdan teatra tələsirdi. Bu çox yorucu iş idi. Üstəlik, teatr zalları pivə, tər və tütün qoxuyurdu. Bəzən tamaşaçılar ortaya atılıb rəqs eləyir, ya da dalaşırdılar. Ancaq onların xoşuna gəlmək asan idi – bildikləri mahnıya züy tutur, sevimli komiklərinin populyar kəlmələrini qışqırırdılar.
Bütün bunlar Çaplin üçün yaxşı məktəb idi. O həmin konsertlərdə iştirak edən klounlardan, komiklərdən çox şey öyrənirdi. 1917-ci ildə Çarli jurnalistlərdən birinə demişdi: «Hər bir hərəkət beynimə şəkil kimi həkk olunurdu. Evə qayıdanda onları adətən təkrar eləyirdim… Klounları və London pantomimalarını7 müşahidə etməyim mənim üçün çox faydalı oldu». Həmin dövrdə avaralarla bağlı səhnə obrazları populyar idi. Müxtəlif janrların nümayəndələri arasında avara obrazına tez-tez rast gəlinirdi; jonqlyorlar, klounlar velosiped sürənlər bu obrazı həvəslə yaradırdılar.
Müzik-holl artistlərinin işi olduqca ağır idi: hər çıxış coşqulu, bəzən də kefli tamaşaçıların qarşısında 5–15 dəqiqə çəkirdi; hipnozçular, sehrbazlar, akrobatlar və komiklər alqış üçün bir-biri ilə yarışırdılar. Bu zaman tamaşaçıların laqeyd qalması – ifaçıdan ötrü ölümdən betər idi.
Lətifə, gülməli hekayə, əhvalat əsasında quraşdırılan komik tamaşalar – məzhəkələr çox vaxt lombardlarda, restoranlarda oynanılırdı. Personajlar arasında ofisiantlar, avaralar, həmçinin öz kasıbçılıqlarını gizlətməyə çalışan uğursuz adamlar xüsusi yer tuturdu. Bəziləri yöndəmsiz geyinir, gülməli tərzdə yeriyir, ya da çətirə, əl ağacına söykənirdilər. Çaplin ilk filminin personajlarını yaradarkən məhz onlardan ilham almışdı. Bəzi artistlər bir nömrəni bir neçə il ərzində ifa edirdilər. Bəziləri isə müxtəlifliyə, variasiyalara üstünlük verirdilər. Ovaxtkı qəzetlər yazırdı: «Artistin uğur qazanması üçün orijinallıq böyük əhəmiyyət daşıyır. Bəs orijinallıq nədən ibarətdir? Əsasən şəxsiyyətdən!» Çaplin məhz belə sənətkarlardan idi.
Həmin dövrün orijinal artistlərindən biri də Den Lino8 idi. Çaplin 15 həftə onunla birlikdə çıxış edir. Komediya sənətinin sirlərini öyrənmək üçün bu müddət Çarliyə kifayət idi. İngiltərə yazıçısı və karikaturisti Maks Birbom (1872–1956) Linonu belə təsvir edirdi: «…zavallı, üzgün, ürkək, zəif, eyni zamanda cəsarətli, ancaq inadkar adam personajının mahir ifaçısı!» Lino üzünü ağ qrimlə örtür, çox vaxt enli şalvar, son dərəcə uzunburun ayaqqabı geyinirdi. Onun iri gözləri, qövsvari qaşları var idi. Bircə anın içində üzünə kədərli ifadə verə bilirdi. Çaplinin çıxış etdiyi müzik-hollun daha bir tanınmış artisti Meri Lloyd bir dəfə Çarliyə deyir: «Onun (Linonun – red.) gözlərinə diqqətlə baxmısan? Dünyada belə kədərli gözlər yoxdur. Əgər biz gülməsəydik, taqətdən düşənə qədər ağlayardıq. Bilirsən, mənə elə gəlir, əsl komediya – elə ağlamaqdır».
Linonun enerjisi aşıb-daşırdı. O, çox arxaya tullanıb ayaq barmaqlarının ucunda yerə düşə bilirdi. Bu aktyorun ürəyində əsl küçə uşağı yaşayırdı. Çaplin tezliklə həmin küçə uşağını özündə təcəssüm etdirəcəkdi. 1915-ci ildə isə «Bioscope» jurnalı kino artisti karyerasına başlayan Çaplini artıq «ekranın Den Linosu» adlandıracaqdı. Bundan başqa, Çaplin keçmiş dövrlərin müzik-holl ulduzları haqqında tez-tez və böyük şövqlə danışacaqdı.
Küçə uşağı
1901-ci il aprelin 13-də Çarli «Lankaşir oğlanları»ndan çıxır.