Çarli Çaplin. Питер Акройд
Qadın Çarliyə atasının bədbəxtliyinə səbəb olan pablara getməsinə qəti etiraz edir. Belədə Çaplin özünü başqa işlərdə sınamağa başlayır. Süd dükanında kuryer, həkimin qəbul otağında qeydçi, kantor xidmətçisi, bərbər köməkçisi işləyir, metroda qəzet satır. O hətta rəqs dərsləri də verir.
Çaplin kasıblığa nifrət eləyirdi. O həmin dövrlərdə anasının tamam kasıblamış tanış artist qadınla küçədə necə rastlaşdığını xatırlayır. Küçə uşaqları üst-başı tökülmüş qadını ələ salırdılar. Bunu görən Hanna uşaqları qovur. Onda qadın deyir: «Lili, məni tanıyırsan? Mən Yeva Lestokam!» Ona nə vaxtsa «diribaş Yeva» deyirdilər. Qəzetlər bu qadını tragikomik mahnıların ən gözəl ifaçısı kimi vəsf eləyirdi. İndi isə Yeva körpülərin altında yatır.
Qadının halını görən Hannanın ona ürəyi yanır, keçmiş rəfiqəsini evə aparır. Çarli buna görə hirslənir. Qadın onun üçün adicə bir səfil idi. Kasıblığa nifrət edən Çaplinin isə artıq yoxsul və tənha adamlara yazığı gəlmir.
Hanna müzik-hollun keçmiş ulduzunu hamama getməyə, yuyunub-təmizlənməyə məcbur edir. Həmin gündən Yeva üç gün Çaplingilin darısqal mənzilində qalır.
Çaplinin anası ilə yaşadığı Londondakı son mənzillərdən biri Pounell-terrasda yerləşir. Çox sonralar, 1943-cü ildə, II Dünya müharibəsi zamanı Çaplin radio verilişlərindən birində həmin binanı ömürboyu xatırlayacağını söyləmişdi. Mənzilin havasına köhnə paltarların, tullantıların üfunət qoxusu hopmuşdu. Çirkli boşqablar, fincanlar stolun üstünə qalaqlanmışdı. Küncdəki dəmir çarpayıda anası yatır, çarpayının yanındakı kreslonu isə gecələr Çarli üçün açırdılar.
Bəzi mühüm hadisələr məhz bu otaqda baş vermişdi. 1903-cü ilin yazında axşam evə gələn Çaplin qonşu qızdan eşidir ki, anası dəli olub. Qonşular artıq həkim çağırıblar. Həkim Çarliyə deyir ki, anasını xəstəxanaya aparmaq lazımdır. Görünür, Hanna da xəstəxanaya getmək istəyir. Xəstəxana onun üçün sığına bildiyi yerdir. Bir çox illər sonra Çaplin müsahibələrinin birində deyəcəkdi: «Mən – anasının qolundan tutub, onu dumanın, soyuğun və üfunətin içindən qorxa-qorxa dartıb aparan balaca, arıq uşağı hələ də görürəm».
Hanna həmişəlik vidalaşırmış kimi oğlunu xəstəxanada uzun-uzadı süzür. Tibb bacıları Çarlini həkimin yanına aparırlar. Həkim oğlanı yaşayış şəraiti ilə bağlı sorğu-suala tutur. O, tez-tələsik cavab verir ki, xalasının yanında qalacaq. Çünki daha yetimxanaya qayıtmaq istəmir.
Çarli Pounell-terrasdakı mənzillərinə qayıdır. Ev sahibəsi ona yeni kirayəçi tapılana qədər burada qalmağa icazə verir. Çarli adamlardan qaçır, gününü veyillənməklə keçirir. Bəzən kimdənsə yemək istəyir, bəzən isə oğurluğa baş vurur. Sonra odun doğrayıb satanlarla tanış olur. Onlara kömək edib əvəzində pul alır.
Həmin günlərdə Çarli böyük qardaşı Sidninin dənizdən qayıtmasını səbirsizliklə gözləyirdi. Hannanı xəstəxanaya qoyandan bir neçə gün sonra qardaşının üzdüyü gəmi Saythaptonda lövbər salır. «Əgər Sidni Londona qayıtmasa, – Çaplin sonralar etiraf edirdi, – yəqin, əməlli-başlı oğurluğa girişəcəkdim… Axırda isə məni, yəqin ki, kimsəsizlər qəbiristanlığında dəfn etməli olacaqdılar». Xoşbəxtlikdən Sidninin gəldiyini kimsə teleqramla kiçik qardaşına xəbər verir. Vağzalda onu üst-başı cırıq küçə uşağı qarşılayır. «Sidni, məni tanımadın? Mən Çarliyəm», – uşaq dillənir. Qardaşının görkəmi Sidnini heyrətləndirir. Onu hamama aparır, əyninə təzə paltar geyindirir. Sidni eşidir ki, anası psixiatriya xəstəxanasına aparılıb. Kiçik qardaşı ilə birgə ona baş çəkməyə gedir. Hanna çox dəyişib. Uşaqlarının gəlişinə, az qala, reaksiya vermir.
Ağlı başına gəldiyi az bir müddəti nəzərə almasaq, Hanna sonrakı 17 ili tamamilə müalicəxanada keçirməli olacaqdı…
Ciddiyyəti qorumaq
Ən çətin anlarda belə Çaplin teatrı unutmurdu. O, vaxtaşırı teatr agentliyinə baş çəkir və həmişə cavab alırdı: «Sizin üçün heç bir iş yoxdur». Lakin Sidni qayıdandan bir ay sonra Çarliyə dəvət məktubu göndərilir. Məktubda yazılmışdı ki, Amerika dramaturqu Uilyam Cilletin «Şerlok Holms» pyesində kuryer roluna aktyor tələb olunur.
Həyatının ağır dövrlərində bəxti gətirən Çaplinin üzünə bu dəfə uğur iki dəfə gülür. Holms rolunu oynayacaq aktyor H.Sentsberinin özü «Cim. Səfilin macərası» pyesini yazır. Sentsberi on dörd yaşlı Çaplini görən kimi onun küçədə qəzet satan oğlan roluna uyğun gəldiyini dərhal anlayır. Uşağın bu işlə bir vaxtlar məşğul olduğunu isə müəllif hələ bilmir. Çaplin ssenarini evə aparır. Sidni mətni oxuyub əzbərləməkdə ona kömək edir.
Çarlini hər şeydən çox alacağı məvacib maraqlandırırdı. Direktorun təklifini eşidəndə deyir ki, bunu qardaşı ilə məsləhətləşməlidir. Direktor onun sözlərinə gülür. Həmin vaxt bu sözlər, doğrudan da, gülməli görünə bilərdi. Bəyəm iş tapmaq elə asan idi?!
Onu da deyək ki, Sidni həmin vaxtdan sonra, demək olar, ömürboyu Çaplinin maliyyə məsləhətçisi olaraq qalacaqdı.
«Cim. Səfilin macərası» tamaşasının premyerası 1903-cü il iyulun 6-da baş tutur. Sonuncu tamaşa isə vur-tut iki həftə sonra oynanılır. Ancaq Çaplin aktyor ustalığı dərslərinə artıq yiyələnib. Sentsberi hərəkət ritminin nə olduğunu ona izah eləyib, pauza verməyi, səsini idarə etməyi, səhnəyə necə çıxmağı, hətta düzgün oturmağı öyrədib. Çarli deyir ki, bütün bunlar onda çox təbii alınır. Doğrudur, Çaplində roldan kənara çıxmalar da olur. Üstəlik, başını yersiz yerə oynadır. Bununla belə, səhnə istedadını danmaq mümkün deyil.
Pyes üzərində iş qəhrəmanımızda böyük təəssürat yaradır. Hətta üstündən illər keçəndən sonra da həmin rolun sözlərini unutmur. Bundan başqa, Çarli özü üçün bir nəticə də çıxarır: çox sonralar öz aktyorlarına tez-tez təkrar eləyir ki, başlarını mənasız yerə oynatmasınlar.
Dediyimiz kimi, «Cim. Səfilin macərası» tamaşasının ömrü uzun olmur: əsər uğur qazanmasa belə, Çaplin tamaşaçıların diqqətini çəkməyi bacarır. Londonun əl-ayaqdan uzaq, ucqar məhləsindən çıxmış sırtıq, ancaq təmizürəkli qəzet satan Sem obrazı onu tanıdır. Buna təəccüblənməyə dəyməz – Çarli həmin aləmə, həmin adamlara yaxşı bələd idi…
Tezliklə «Şerlok Holms»un qastrolları başlayır. Çaplin ilk həftəlik məvacibinə fotoaparat alır və asudə vaxtlarında küçədə şəkillər çəkib pul qazanır. Ümumiyyətlə, o, həmişə pul qazanmağa can atırdı… Blekbörndə truppa ilə birgə hoteldə yaşayır. Bir dəfə Çaplin fermerlərin məclis qurduğu qonaq otağına girir və ona tanış olmayan auditoriya qarşısında oxumağa başlayır. Sonra hamını təəccübləndirərək rəqs eləyir. Axırda isə pul toplamaq üçün şlyapasını çıxarıb dövrə vurur.
Həmin günlərdə Sidni ona tez-tez məktub yazır. «Anamız xəstələnəndən sonra, – Sidni məktublarının birində yazır, – bizim bir-birimizdən başqa dünyada heç kimimiz qalmayıb. Ona görə mənə tez-tez məktub yaz ki, qardaşım olduğunu hiss eləyim». Ancaq Çaplin məktub yazmaq həvəskarı deyil.
Çaplin tamaşada Şerlok Holmsın nökəri Bill rolunu oynayırdı.