Postmodernizm. Gencay Şeylan
böyük elmi sıçrayışların ən parlaq nümunələridir. Bütün bu elmi sıçrayışlar sənət və estetika anlayışlarına nə dərəcədə təsir etmişlər?
Əvvəla, oturuşmuş paradiqmaların və məsələn “səbəbiyyət” qanunu kimi təməl elmi metodların radikal şəkildə tənqid olunması və çökdürülməsi baş verir. Əgər elmdə qəbul olunan doğru yaxud doğruluğa bağlı standartlar şübhə altına alına bilirsə, çökdürülə bilirsə, bu vəziyyətin sənət sahəsində də baş verməsi gözlənilən olmalıdır. Belə olan halda sənətin dəyərini müəyyən edən estetika və göstəricilər də şübhə altına alınıb, inkar oluna bilər. İkincisi isə, sözü gedən elmi partlayış, doğrunun bir ehtimal ifadə etdiyini, elm sahəsində qeyri-müəyyənliyin də qüvvədə ola biləcəyini (Heyzenberq) ortaya atmışdır. Bu proses, doğrunun dəyişə biləcəyini, həqiqətin isə parçalanmış və izaholuna bilən olduğunu ortaya çıxarır. Bu, ictimai sferada tək doğrunun, vahid həqiqətin qüvvədə olduğu sivil cəmiyyət ideyasının məhvidir; məsələn, doğruluq və gerçəklik cəmiyyətin müxtəlif sinifləri tərəfindən fərqli şəkildə izah oluna bilir. Bu prosesin də sənət və estetika anlayışlarına təsirsiz ötüşməsi mümkün deyildir.
Beləcə ictimai və siyasi sferada meydana çıxan bütün dəyişikliklərə əlavə olaraq, məsələn elm anlayışındakı dəyişikliklər də modern sənət estetikasına təsir etmişdir. Məhz modern sənət estetikası, bu çərçivədə zamana bağlı olaraq fərqli formada izah edilmiş, fərqli cavab və göstəricilər ortaya atılmışdır. Yeni elm paradiqmasının təsirinə məruz qalmış Matiss, Pikasso, Düşan, Brak, Kli, Kandinski kimi təsviri sənətçilər də oturuşmuş estetika anlayışına radikal şəkildə tənqidi yanaşmış və ayrılıqda fərqli izah və standartlar gətirmişlər. Bu dəyişiklik sadəcə incəsənət sahəsində olmamışdır, Şönberq, Berq, Stravinski kimi bəstəkarlar çox fərqli estetika anlayışını özündə əks etdirən atonal modern musiqini ikişaf etdirmişlər.
Modern sənətin estetika anlayışı, klassik sənətin köçürmə estetikasını uzaqlaşdırmışdır; modern sənət anlayışının tərəfdarlarına görə sənət əsərləri tarixi sənədlər deyil, sənət əsərlərinin dəyəri sənətkarın duyğularını və özünəməxsus ifadəni əks etdirməsindədir. Modern sənət anlayışı da klassik sənət anlayışı kimi, sənətin həqiqəti əks etdirməsi təməli üzərindədir. Ancaq, həqiqət, sənətkarın o gerçəkliyi qavraması, təfsiri ilə ortaya çıxır. Sənətkarın yaradıcılıq səviyyəsi və yaxud qabiliyyəti də burada görünür. Təbii olaraq, belə yanaşmada əhəmiyyətli suallardan biri, sənətkarın hansı formalarda ona təsir edən gerçəkliyi dəyərləndirib qaytarmasıdır. Bu sual üzərindəki mübahisələr də, sənət əsərlərinin maddiləşməsi prosesində modernist amma fərqli cərəyan və məktəblərin ortaya çıxmasını asanlaşdırmışdır.
Təsviri sənətlər sahəsində, naturalizm, ekspressionizm, simvolizm, kubizm, dadaizm, futurizm, konstruktivizm, sürrealizm kimi, əsasən özündən əvvəlki cərəyana görə daha avanqard sayılan cərəyan ya da məktəblərin qısa zamanda ard-arda meydana çıxması yuxarıda toxunduğumuz məsələyə nümunə ola bilər. Bütün bu cərəyanlar sənətkarların azadlığını və müstəqilliyini əks etdirən qavrama və qaytarış (əks etdirmə) fərqliliklərinin ifadəsi olaraq qəbul edilir. Eyin proseslər digər sənət sahələrində də özünü göstərmişdir. Məsələn ədəbiyyatda Ezra Paund, Ernest Heminquvey, Jon Steynbek kimi yazıçılar istədikləri mövzuları, dildən mükəmməl bir maşın kimi istifadə edərək çatdırarkən, Prust ya da Joys kimi yazıçılar da dildən açıq tərəfli, çevik oyuncaq kimi istifadə edib çatdırmaq istədikləri mücərrədlikləri təsvir etmişlər. Bu yazıçının, dilin həm sintaktikası həm də semantikası ilə oynaması deməkdir. Beləcə sənət əsəri ilə dilin yaradıcı bir azadlıq içində işlənməsi haqda düşünülməyə başlanmışdır. Başqa sözlə modern ədəbiyyat, dilin nisbiliyinə əsaslanan yeni bir estetika ortaya çıxmışdır.
Kapitalizmin ilk mərhələlərində sənət əsərləri maddiləşməmişdən qabaq, sənətkarın dəstəklənməsi sosial etibar və status mənbəyi olmuşdur. XVI, XVII və XVIII əsrlərdə əsilzadələr, zənginləşən burjualar, rəssam, musiqiçi yazıçı kimi sənət adamlarına himayə göstərmişdilər. Məsələn, Prusya Kralı I Fredrik, Rus Çariçası II Yekaterina kimi despotik idarəetmə tərəfdarı olan monarxların Volter kimi radikal fikir adamını və yazıçını saraylarında qonaq etmək üçün yarışdıqları məlumdur. Bununla bərabər kapitalizmin irəliləməsi bu kimi davranışları marjinallaşdırmışdır. Kapitalizmin inkişafı, xüsusilə sənaye inqilabı ilə yeni bir dövr, sənət əsərlərinin maddiləşməsi dövrü başlamışdır. Mədəniyyətin maddiləşməsi təbii olaraq əsilzadələr, burjualar üçün status mənbəyi olan patronajın (himayə) marjinallaşmasına yol açmışdır. Sənət əsərlərinin maddiləşməsi, sənətkarın yaratdığı mədəniyyət nümunəsi üçün bazara girməsi və yarışmağa başlaması demək idi.
Kapitalizmin inkişafı ilə bərabər sənətin maddiləşməsinin, modernist sənət və estetika anlayışına da təsir etdiyini söyləyə bilərik. Sənətin maddiləşməsi, sənətçinin bazarda digər sənətçilərlə yarışması deməkdir və bu yarışma təbiəti etibarilə getdikcə kəskinləşən bir yarışmadır. Sənətçi var olmaq, sənətçi olaraq özünü yenidən istehsal edə bilmək üçün bazarda yarışmaq və bu yarışmada irəli çıxmaq məcburiyyətindədir. Bu məcburiyyət sənətçini orijinal olmağa təşviq edir. Maddiləşmə prosesi və bazarda yarışaraq yenidən istehsalı Şumpeterin (Joseph Alois Schumpeter) məşhur yaradıcı məhvetmə fırtınası ilə izah oluna bilər. Şumpeter bildiyimiz kimi, bazarda rəqabətin sahibkarlar üçün rəqiblərini məhv etməyə yönəlmiş yaradıcı yeniliklər axtarmağa məcbur edən bir şərait yaratdığını demişdir. Şumpeterə görə bu yaradıcı məhvetmə kapitalizmin başqa sözlə bazar sisteminin ən birinci xüsusiyyətlərindən biridir. Kültür və sənət əsərlərinin maddiləşməsi bu sahədə də yaradıcı məhvetmə prosesinin fəaliyyətə başlamasına yol açmışdır. Modern sənətin, bir-birini izləyən və bir-birini tənqid edən məktəbləri yaxud estetika anlayışları sözü gedən prosesi əks etdirməkdədir.
Modern sənət estetikası, beləcə tənqid və reaksiyaları da əhatə edən yenidənqurmanı nəzərdə tutan anlayış üzərində formalaşmağa başlamışdır. Modern sənət və estetika sahəsində yaradıcı məhvedicilik prosesinin fəaliyyətə başlaması davamlı olaraq fərqliliyi vurğulayan bir dəyişikliyi əsas almışdır. Bu formalaşma, dəyişməni və köhnəni unutmağı ifadə edən yeni və populyar bir anlayışa yol açmışdır: avant-garde. Bu anlayış özündən əvvəlkiləri arxaya atmağı və onların önündə olmağı bildirir. Məsələn Salvador Dalinin sürrealist tabloları ondan əvvəl gələn modern rəsm cərəyanlarına görə avant-garde idi. Bildiymiz kimi Dali gerçəklə deyil psixoanalizin adı çəkilən gerçəkliyi ilə maraqlanmış və rəsmlərində bunu təsvir etməyə çalışmışdır. Buna görə zaman anlayışını digər modern sənətkarlardan fərqli çərçivədə, psixoanalizin şüuraltı zamanı kimi qavrayıb, ifadə etmişdir. Modern sənət dövrü, yuxarıda da deyildiyi kimi, böyük, əhatəli və davamlı dəyişikliklərin baş verdiyi bir dövrdür.
Modern sənət anlayışının yüksəldiyi dövrdə “modern memarlığın” meydana gəlməsi də maraqlı hadisədir və üzərində durulmağa dəyər. Memarlıq, əsasən