“Gülüstan”dan öncə. Cəfərzadə Əzizə
çal-oynasın aləmi başına götürmüşdü. Gülxatın arvad da Yasəmənin o biri qız-gəlinlə haradasa iş gördüyünü, ya da bir deşik tapıb məclisi seyr etdiyini zənn edirdi.
ŞEİR MƏCLİSİ, ƏDƏB MƏCLİSİ,
ZÖVQ MƏCLİSİ
Hörmətli oxucum! Həmişə mənə elə gəlib ki, şama-xılıları “əhli-kef” hesab eləyənlər bu baməzəliyin, bu “başmaq seyri” həvəskarlığının, bu şeir və musiqi vur-ğunluğunun əsl səbəbini araşdırmayıblar. Elə zahirinə baxıb, batininə qiymət qoyublar. Zahiri əlamətlərə görə insana qiymət qoymağın doğru olmadığını müdrik baba-mız Molla Nəsrəddin qonaqlıqda xörəyi öz “qiymətli pal-tarına yedirdəndə” açıq-aşkar göstərsə də, çox vaxt ada-ma geyiminə, vəzifəsinə, mövqeyinə görə qiymət verənlər tapılıb. Millət də elə… Şəhər də, onun camaatı da, sakin-ləri də elə…
Bir şeyi unutmayasan gərək: Şirvan, xüsusilə onun yuzilliklərlə paytaxtı olmuş Şamaxı iki min ildən çox qə-dim tarixi boyunca dönə-dönə cahangirlərin, qəsbkar müstəmləkəçilərin – cəmiyyətdə; zəlzələlərin, başqa fa-ciələrin – təbiətdə viran qoyduğu bu şəhər, hər dəfə mə-tanətlə, qeyrətlə, Səməndər quşu kimi yanıb… kül olma-yıb… yenidən dirilib. Viranələr üstündə kaşanələr ucaldıb. Əşəs-ibn-Qeysin tikdirdiyi came kimi qürurla fəlakətlərə sinə gərib, dayanıb. Məğrur dayanıb və sanki elə buna gö-rə də zülmə, əzaba təslim olmayıb, onu gülüşlə, təbəs-sümlə, şeir və musiqi səslənən dodaqlar, zövq-səfa saçan gözlərlə qarşılayıblar.
Gəncliyi, ərgən çağı müharibələrdə keçən Mustafa xan da elə. Nələr görməyib bu nər kişi? Təbəələrinin mə-həbbətini qazanmış, dostun da, düşmənin də “əhsən”ini eşitmişdi. Mirzə Fətəli Axundov, Firidun bəy Köçərli kimi şəxsiyyətlərimizin məhəbbətlə bəhs etdikləri Mustafa xan haqqında Mirzə Fətəli öz tərcümeyi-halında yazırdı ki, onlar Ələnkut qışlağının Vəlibəyli obasında olanda, ya-xındakı Şəkərli obasında da Mustafa xanın ailəsi yaşa-yırdı: “Bu gözəl xasiyyətli və nəcib xandan mənim ikinci atam, yəni Axund Ələsgər xeyli himayətlər və vəsfdən ziyadə yaxşılıqlar gördü”.
Kim idi Mustafa xan?
İraqdan Hindistana qədər böyük bir ərazidə hakimiy-yət qurmuş Nadir şah Əfşarın qoşun və sarayı üçün ərzaq toplayan – Amil hacı Məhəmmədəli Xançobanı tayfası-nın adlı-sanlı nəslindəndi.
Nadir şah Şirvanı məğlub etdikdən sonra, Şirvanşah-lığın əsrlər boyu paytaxtı olmuş Şamaxını yer üzündən silməkçün əhalini zorla indiki Ağsu şəhəri yaxınlığına köçürtmüşdü. Xərabələr indi də Ülgüclü kəndi yanında duran bu məntəqəni “Yeni Şamaxı” adlandırmışdı.
Gözəl dağ havası olan ərazidən köçürülüb aran ye-rində məskunlaşan şamaxılıların çoxu “qara qızdırma”-dan ölmüşdü. Sağ qalanların bir qismi başqa məmlə-kətlərə köçüb getmişdi. Köçmək imkanı olmayanlar pad-şahın qətlindən sonra (1747-ci il) qədim yurdlarına dö-nüb, darmadağın edilmiş şəhəri yenidən qurmuşdular.
Amil Hacı Məhəmmədəli 1748-ci ildə “Yeni Şa-maxı”ya gəlib, Nadirin təyin etdiyi hakimi yox etdi və hakimiyyəti əlinə keçirdi. Ondan sonra Xançobanı tayfa-sının irəli gələnlərindən olan Əsgər bəy və onun iki oğlu: Ağası xanla Məhəmmədsəid xan bu hakimiyyəti daha da möhkəmlətdilər və 1749-cu ildə Əhməd xan Şahsevən, 1755-də Şəki hakimi Hacı Çələbi və başqalarının hücum-larını dəf etdilər. Qardaşlar gah Qarabağ xanı Pənahəli-nin, gah Quba xanı Hüseynəli xanın köməyinə arxalanır-dılar. Məhəmmədsəid xan yenidən əski Şamaxıda dirçəl-məyə başlayan yurda köçüb oranı paytaxta çevirdi, Şiraz hakimi Kərim xan Zəndin fərmanı ilə xanlıq titulu aldı və Şamaxı-Şirvan xanı təsdiq olundu. Tarixçilərin yazdığına görə, 1787-ci ildə Ağası xan dünyasını dəyişənəcən bir ne-çə dəfə qubalı Fətəli xan, Şəki, Dağıstan və başqalarına qarşı çarpışmalar, faciələr baş verdi. Ağası xandan sonra Məhəmmədsəid xanın nəvəsi Qasım xan az müddətə xan-lıq taxtına əyləşdi. Qasım xan hakimiyyətdə çox ədalətsiz olduğundan Şirvan zadəganları onu yenib əmisi oğlu, Sə-fərəli sultanın qızı Bibixanımdan doğulmuş oğlu Mustafa xanı hakimiyyətə gətirdilər. Yenə də həmin tarixçi Hacı Mirzə Əliəsgər-ibn Hacı İbrahim Kəşfinin 13 dekabr 1818-ci ildə (hicri 12 zilqədə 1284-də) Şamaxıda bitirdiyi “Kitabi-tarixi-dövləti-Mustafa xan”a görə, Mustafa xan 1201-ci ildə, rəbiül-əvvəl ayının 28-də (20 yanvar 1787-ci ildə) Şamaxıda taxta çıxmışdı. O, igid olduğu qədər də ədalətli, mehriban, gülərüz, bağışlamağı bacaran xan – insan imiş. 30 ildən ziyadə hakimiyyət sürmüş, Qacara, Zubova, bir sıra yerli xan və hakimlərə qarşı mərdanəliklə vuruşub, bir sıra qələbələr qazanaraq Şirvanda nisbətən sükunətli bir xanlıq qura bilmişdi. Mustafa xan ilk dəfə 1789-cu ildə muğanlı Məmmədsalah xanın qızı Pəricahan xanımla evlənmişdi ki, vəliəhdi, ilk oğlu Teymuraz bu nikahdan 1794-cü ildə doğulmuşdu. Ondan sonra arxa-kömək, dostluq, sükunət qazana bilmək məqsədilə bir ne-çə dəfə məşhur xanların, zadəganların qızları, hətta gözəl cariyələrilə də evlənmişdi. On iki oğlu, altı qızı dünyaya gəlmişdi. Mustafa xanın taxta çıxmaq mərasiminə Qazax, Şəmkir, Dərbənd, Quba, Tabasaran, Naxçıvan, Maku, Təbriz, Ərdəbil və başqa yerlərdan xeyli qonaq gəlmiş, hədiyyələr gətirilmişdi. Yeddi yerdə ayağı altında yeddi qurban kəsilmişdi. 1820-ci ilə kimi xanlıq sürən Mustafa xan, rus qəsbkarlarının Şirvanı, eləcə da bütün Azərbay-canı müstəmləkə caynağına keçirdikdən sonra, az bir müddət Cənubi Azərbaycanda yaşadı. Vətənçün göynə-yən ürəyilə doğma yurda qayıtmaq istədi və Qafqaz cani-şininə müraciət etdisə də, Şamaxıya dönüb burada yaşa-masına icazə verilmədi. Və xan ailəsilə birlikdə Ələnkut qışlasında yaşamağa məcbur oldu. 1844-cü ildə vəfat etdi. Vəsiyyətinə görə, cənazəsi gətirilib uca, Şamaxıya “ba-xan” “Yeddi gümbəz” qəbiristanında ən yaxın əqrabası-nın dəfn olunduğu doğma torpağa tapşırıldı.
Tarixçi, yaxın müsahibi Kəşfinin yazdığına görə, “muğamatı gözəl səsilə zümzümə edən, şeiri, elmi sevən, insanlarla, ailəsilə ədalətli, mehriban olan xan, şücaətdə Rüstəmisaniydi; amma bir şeydən narazı olanda gözlərin-də elə bir qəzəb qığılcımı yanırdı ki, elə bil Fit dağı… yox… Baba dağı zirvəsində ildırım çaxırdı. Dostluqda, sədaqətdə bərabəri yox idi. Cavanlıqda dörd dostu var idi; onlardan üçü ilə ömrünün sonuna qədər dost qaldı. Bunlar şair Kərbəlayı Arif Allahi, xanəndə Zaman Əbuta-lib oğlu və katibi Mirzə Məhəmməd Səfaiydi. Dördüncü dostu qoşun böyüyü Səfəralı bəylə dostluğu səbəbi başqa-larına məlum olmayan düşmənçiliyə çevrildi. Səfəralı bəy Ərdəbilə köçdü. Ömrünün axırınacan xanın yanında Səfər sözü deyiləndə tutulurdu. Dostluq haqda deyirdi: “Sınan şüşə düzəlmədiyi kimi, qırılan dostluq da düzəlməz”.
Mustafa xan siyasət aləmində də açıq gözlü, irəlini görən ayıq adam idi. Kəşfinin yazdığına görə, hələ keçən əsrin son çərəyində xanlar – əvvəlcə də Şirvan, Şəki, Gəncə, İrəvan, Qaradağ, Qarabağ xanları Rusiyaya rəğbət bəsləyirdilər. Amma Rusiyanın Gürcüstanın tərəfini sax-laması