Xatirələr. Bir il xəyallarda və bütöv bir ömür. Ceyhun Hacıbəyli
evin balkonundan hündürdən anac toyuqla danışır. Qadın-toyuqdan nəvə-nəticələrini neylədiyini soruşur. Toyuq vurnuxur, nə isə cavab verir, ancaq mən onun dediklərini anlaya bilmirəm. Onların söhbəti cəmi bir an davam edir. Toyuq mənə acıqlanır, deyəsən, məni balalarını oğurlayan adam hesab edir.
* * *
Oktyabrın 23-də imtahan verməliyəm. İyun ayında buraxdığım imtahandır, bu vaxta qalıb. Çox yaxşı tanıdığım məktəbin qadın direktorunu görməyə gedirəm. Onun katibəsi məni uzaqlaşdırmaq üçün hər dəfə xəstə olduğunu, özünü pis hiss etdiyini söyləyir. Yadımdadır, indi də xatırlayıram, bu qadın direktoru təzəlikcə görmüşdüm axı… O, məktəbdə hansısa skamyada oturmuşdu.
Məktəbdə işləyən qadınlardan biri mənə kömək etmək istəyir. Ancaq katibə qız yenə də soyuq davranır.
Le 3
Enişli küçə ilə aşağı düşürəm. Bu vaxt balaca bir uşağın məni çağırdığını eşidirəm: “Ata!”
Arxaya çevrilirəm və cavan bir qadının öz balaca oğlunu gəzdirdiyini görürəm. Uşaq qaçaraq mənə yaxınlaşır; Onu tutub başımın üstünə qaldırıram. Düzünü desəm, uşaq ağırdır.
Sonra əl ağacımı uşağa uzadıram, dərhal alıb ayaqlarının arasına keçirir, at kimi çapmağa başlayır. Mən “He, dəh-dəh!” – deyə qışqırıram. Balaca əylənir, ancaq tez də öz əməlinə görə çəkindiyi hiss olunur. Anası gəlib bizə qoşulur və balaca oğlunun hərəkətinə görə üzr istəyir.
Sonra küçəni burularaq sağ tərəfə doğru hərəkət edir, mən isə sol tərəfə dönməliyəm. Qadından uşağı gəzdirmək üçün hara apardığını soruşuram. O, cavab verir: “Qəbiristanlığa”. Öz-özümə deyirəm: “Gəzmək üçün qəribə yer deyilmi?”
Uşaq məndən könülsüz ayrılır. Onun, – “Xudahafiz, ata”, – qışqırdığını eşidirəm.
…Dayımgildəyəm. Burada çoxlu qadın var. Dayımla görüşməkdən yayınıram. Hər dəfə onu görəndə özümü itirirəm. Bazarlıq işləri mənim boynuma yükləndiyindən, əlimdə bıçaq dəhlizə daxil oluram. Qaranlıqdır. Orada olan adamlar mənə baxıb, – “İndi hər şeyin axırına çıxacaq!” – deyirlər.
Əmimizin xanımı, yəni əmicanım hamımıza öyüd-nəsihət verərək özümüzü necə aparmaq lazım gəldiyini öyrədir; o, bizimlə təcrübi olaraq məşğul olur. Atamız demək olar, bütün vaxtını kənddə keçirir. Onun üzərimizdə ağır hökmü var idi.
Əmimiz arıq, kövrək, atamızla fikir mübadiləsində ziddiyyətdə olan, güclü, sağlam, şən, safqəlbli, rəhmli bir kişi idi. Dayımıza gəlincə isə, onun sifətində adi quru təbəssüm belə görməzdin. Sərt adətləri vardı, dinməz-danışmaz adamdı. Hər kəsi səbəbsiz-filansız tənqid etməyi xoşlayırdı. Yeri gəlmişkən deyim ki, taleyin qəddarlığı bu bədbəxt insandan xoş xasiyyəti əsirgəmişdi. Üç uşağını itirmişdi – 14, 5, 3 yaşlarında… Üçü də açıq-aydın şəkildə iranlı “təbiblərin” avamlığına qurban olmuşdular. 25.000 əhalisi olan bu məlum yerdə yalnız üç nəfər həkim var idi; onları da camaat xəstələrin son anında – başının üstündə durmağa çağırırdılar. Xalaqızılarım qızılca və çiçək xəstəliklərindən ölmüşdü-lər. Hətta birinin ölüm səbəbi mənim səhvim idi. Mən, hamının bizim yerlərdə sokratsayağı poetik adla “çiçəkcik” adlandırdığı bu xəstəliyə qarşı peyvənd olunmamışdım.
Bu qədər fəlakəti yaşasam da, heç bir tibbi müayinədən keçirilməmiş, orqanizmimin gücü, möhkəm-liyi aydınlaşdırılmamış və 1800 metr dəniz səviyyəsindən yüksəkdə olan gözəl dağ iqlimində yaşadığımın nəzərə alınması ilə kifayətlənilmişdi.
Bəli, əmimizin təyin etdiyi xəstəliyin mənbəyi olduqca kədərli idi. Bu xəstəlikdən biz üç nəfər uşaq itirmişdik; dayımızın bədbəxtliyi burasında idi ki, onun özünə yoldaş kimi seçib götürdüyü qadın fiziki eybəcərliyi ilə bərabər həm də xəsis idi. Vətəndaş Müharibəsinin bu coğrafi məntəqəni dağıtdığı zaman yüzlərlə ev yandı, yüzlərlə insan həyatı məhv edildi. O isə bombanın partlaması ilə küpələrdən birinin tikə-tikə olmasına görə qanlı göz yaşları axıdırdı…
Əmimizin vəfatından bir il keçdiyi gün hüzür yerinə çağırılmış qonaqlar üçün hazırlanmış və boşqablara çəkilmiş plovu yemək mümkün olmadı. Onu kif basmşdı, iy verirdi… Qonaqlar matəm yerindən çıxıb getdikdən sonra baş verən “faciəli” bir səhnəni indi də xatırlayıram; mərhumun oğlu özündə deyildi. O, günahkarı hörmətdən salmaq, anasının miskin rəftarına görə deyilən nalayiq sözlərə qarşı çıxmaq əvəzinə susurdu. Heç bir şeyə fikir vermirdi. Sanki bu adam öz hövsələsini sınaqdan keçirtmək istəyirdi; o, yaxşı “eşidilməyən” söz sahiblərinə müraciətlə onlardan üzr istəyirdi: “Yağ küpəsi səhv salınıb. Plova təzə yağdan istifadə edilib. Gündəlik işlənən yağ küpəsindən süzülsəydi, daha yaxşı olardı”, – deyirdi. O, bu cümləni dayanmadan təkrarlayır, istəyirdi ki, hər kəsin gözündə anası günahsız görünsün və təmizə çıxarılsın. “Mən səhv etmişəm, mən heyvanam”…
Keçmiş haqqında düşünərkən özümdən soruşuram ki, əgər xalamızın bu qeyri-iradi davranışı rəzil xəstəliyin əsasını qoymasaydı, uşaqları ölərdimi? Yoxsa istənilən halda bu xəstəlik patogen olacaqdı?
Çox qısa zaman kəsiyindən sonra o, xatirəmdə əvvəlki görünüşündən məhrum oldu. Mən artıq onu “cəhrəsinə bağlı” təqdim etmirəm. Uşaqları üçün uzun-uzadı aguis-nenies-i4 zümzümə edərək ağladığını deyirəm. Deyirəm ki, onun gözyaşları artıq tükənmişdi.
Bir şey məni həmişə maraqlandırırdı: bizim dayımız belə bir addımı necə atmışdı? Pulsuz-parasız, məhkum bu adam olan, tənqidi mühakiməsi inkişaf etmiş dayımız necə olmuşdur ki, belə bir qadını özünə ömür-gün yoldaşı seçmişdi? Sonralar mənə belə bir şeyi başa saldılar: əslində, bu qadın öz bacısını əvəz edərək dayımızla nişanlanmışdı. Yəni dayım onun bacısını istəyirmiş. Sonradan hiylənin üstü açılanda artıq iş-işdən keçibmiş. “Nişanlı qız” ər-arvadlıq “birliyinin” kandarına ayaq qoymuş, dayımız da onu saxlamağa məcbur olmuşdu.
Əmimiz dərd-qəm içərisində dünyasını dəyişmiş, rus qadınından olan, gözünün ağı-qarası yeganə oğlu isə qəza böyüyünün rus qızı ilə evlənmişdir. Eşitdiyimizə görə, bu “evlənmə” xüsusi olaraq heç yerdə qeyd edilmədiyindən əmioğlumuz da özünə yeni ailə həyatı qurmuşdu… Bunun həqiqətən də düzgün olub-olmadığını biz heç zaman bilmədik (hadisə başqa bir şəhərdə olmuşdu). Əmimiz isə bu “namus” məsələsində yalnız öz dini baxışlarına görə heç nəyə qarışmadı, heç mane də olmadı. Amma əvəzində sonralar hücumlara məruz qaldı və bir müddət keçmədi ki, ruhdan düşərək epilepsiya5 xəstəliyinə tutuldu. Mən onun bir neçə dəfə yerə yıxılıb qıvrıldığını, ağzından köpük axdığını, ora-bura əl-qol ataraq çabaladığını, tez-tez eyni şəkildə “Mən ömrümün belə sonluqla qurtaracağını arzulamamışdım” cümləsini təkrar etdiyinin şahidi olmuşam.
Günlərin