Qədim türklər. Лев Гумилев
təbiidir ki, nəticədə İran tərəfi udurdu.
Əslində belə bir fikir qətiyyən yolverilməzdir ki, avarlar yalnız Konstantinopola üz tutmuşdular və hətta danışıqların müvəffəqiyyət qazanacağı təqdirdə Ktezifonu qətiyyən nəzərə almırdılar. Əgər avarlarla farsların öz aralarında ittifaq bağlamaları ehtimalını qəbul etsək, onda avarların nəyə görə Qafqazdan uzaqlaşmaq məcburiyyəti qarşısında qaldıqları məlum olar. Bizansın sadiq müttəfiqi olan Alan knyazı Sarosiy bu şəraitdə avarlara kömək göstərə bilməzdi. Yardımdan məhrum olan avarlar isə qazandıqları qələbələrə baxmayaraq Ön Qafqazda möhkəmlənə bilmədilər. Üstəlik də onların arxasında türkyutların qüdrətli hərbi qüvvəsi dayanırdı.
Lakin yunanların düşməni kimi tanınan kuturqur başçısı Zaberqan şübhəsiz, avarların simasında Bizans və onun dostları – antlar və uturqurlarla mübarizə üçün zəruri olan yeni müttəfiq tapmasına şad idi. Doğrudan da avarlar uturqurları məğlubiyyətə uğradıb arxadan kuturqurların təhlükəsizliyini təmin etdikdən sonra Zaberqan Balkanlara yeni yürüşə çıxdı və Konstantinopol divarlarına qədər çatdı. Eyni dövrdə avar səfirliyindən dərhal sonra türkyut elçiliyi də Konstantinopola gəldi (iyul, 558-ci il) və burada yaxşı qarşılandı. Çox ehtimal ki, bu elçilik də Bizans-avar münasibətlərinin soyumasında müəyyən rol oynadı.
Beləliklə, 558-ci ildə İran diplomatiyası Bizansa qarşı güclü düşmən yaratmaq və təhlükəli qonşuları öz sərhədlərindən Balkanlara yönəltmək baxımından mühüm qələbə qazandı. Sonradan görəcəyimiz kimi fars-avar ittifaqı 628-ci ilə qədər davam etdi və az qalmışdı ki, Bizans imperiyasının axırına çıxsın.
Antlar avarlarla razılığa gəlməyə cəhd edirdilər. Bu məqsədlə də səfir Mizamiri onların yanına göndərmişdilər. Onun əsas vəzifəsi əsirlərin satın alınması idi. Lakin avarların yanına gələn Mizamir özünü elə lovğa və kobud apardı ki, elçi toxunulmazlığına baxmayaraq öldürüldü. Səfirə divan tutduqdan sonra da avarlar antları soymağı və kölə vəziyyətinə salmağı davam etdirirdilər.
Belə bacarıqlı müttəfiqin köməyinə arxalanan kuturqur knyazı Zaberqan artıq Şərqdən heç bir təhlükə gözlənilmədiyi qərarına gəldi və sklavinlərlə ittifaq bağlayıb Bizansa hücum etdi. 559-cu ilin martında o, buzun üstü ilə Dunay çayından keçib qoşununu üç dəstəyə böldü – birinci dəstə Makedoniyadan Elladaya girdi və Fermopilama daxil oldu, ikinci dəstə Frakiya Xersonunu qoruyan müdafiə qurğularını hədələyirdi, Zaberqanın özünün başçılıq etdiyi üçüncü dəstə isə zəlzələdən dağılan və cinayətkar laqeydlik ucundan bərpa edilməyən Uzun divarın yarıqlarından şəhərə girdi.
Konstantinopolda qarmaqarışıqlıq başlandı: qoca sərkərdə Velizari unutqanlıq dumanından tapılıb üzə çıxarıldı və düşmənləri paytaxtdan qovdu. Lakin buna baxmayaraq Zaberqan Frakiyada düşərgə salmışdı və istədiyi böyük məbləği almayınca soyğunçuluq və qarətçilikdən əl çəkmirdi. Uturqurlara da «hədiyyələr» vəd edildi. Yalnız bundan sonra kuturqurlar Frakiyanı tərk etdilər.
Yustinian dərhal uturqurların başçısı Sandilxlə dil tapdı. Onlar dərhal Zaberqanın Frakiyadan geri dönən dəstələrinin birinə hücum edib hamını qırdılar, əldə edilən qəniməti Sandilx yunanlara qaytardı. Bunun ardınca başlanan müharibə hər iki xalqı elə taqətdən saldı ki, həmin savaşdan yalnız avarlar qazandı.
565-ci ildə imperiyanı kifayət qədər qüdrətli sayan Yustinian avarlara hədiyyələr verilməsini dayandırdı. Lakin avarların gücü artmışdı. 565-ci ildə onlar artıq Tyurinqiyanı yerlə yeksan etmişdilər və firəng kralı Sigerberqlə uğurla döyüşürdülər. 567-ci ildə avarlar lanqobardlarla ittifaqda Bizansa yardım göstərən lepidləri darmadağın edib Tissa vadisini ələ keçirdilər.
Bir il sonra lanqobordlar İtaliyaya çəkildikdə avarlar bütün Pannoniyanın sahibi və Mərkəzi Avropanın qənimi oldular. Onların əsas qüvvəsini tamamilə avar xanına tabe olan uturqurlardan, antlardan, qərbi slavyan və kuturqurlardan ibarət köməkçi qoşun dəstələri təşkil edirdilər. İlk avar xanı Bayan 558-ci ildə Bizansı təhdid edərək ikiüzlülüklə deyirdi: «Roma torpağına elə adamlar göndərəcəyəm ki, hamısı qırılsa da, bu itki vecimə gəlməyəcək». Və bunun ardınca yürüşə 10 min nəfər kuturqur göndərdi.
Hadisələrin təsviri VI əsrin 60-cı illərində beynəlxalq siyasətin əsas hərəkətverici qüvvəsini üzə çıxarmağa imkan verir. İran və Bizans barışmaz düşmənlər idilər. Bizansın əleyhdarları kimi avarlara İranla müttəfiqlik lazım idi. Avarların düşməni olan türkyutlar isə bizanslılarla ən yaxın dostluq əlaqələri saxlaya bilərdilər.
Lakin eftalitlərin İran və türkyutlarla düşmənçilik edən dövlətinin mövcudluğu bu qüvvələr düzümünü mürəkkəbləşdirirdi. Ona görə İstemi xan üçün Xosroy Ənuşirvanla ittifaq Yustinianla danışıqlardan daha cəlbedici idi. Təxminən 560-cı ildə farslar və türkyutlar hücum ittifaqı bağladılar – birincilər «şah Perozun ölümünün intiqamını almaq», ikincilər isə Soqdiananın çiçəklənən şəhərlərini ələ keçirmək üçün müttəfiq olmaq qərarına gəlmişdilər.
Eftalitlər iki, hətta üç cəbhədə vuruşmalı oldular, çünki eftalit hökmdarı Mixirakula Kəşmiri və Pəncabı əldə saxlayaraq hindlilərlə inadlı döyüşlər aparırdı.
Eftalitlərin darmadağın edilməsi. Sasani İranının şərq siyasəti kifayət qədər öyrənilməyib. Lakin mənbələrdə qorunub saxlanan yarımçıq məlumatlar da həmin siyasətin çox çevik və ağıllı olduğunu aydın göstərir. Məsələn, Şimal-Qərbi Çinin güclənməsi İranda dərhal diqqəti cəlb etmişdi və 555-ci ildə Çanyana fars səfirliyi gəlmişdi. Eyni vaxtda türkyutların da yanına səfirlik göndərilmişdi (aydın məsələdir ki, həmin səfirlik mənzil başına daha əvvəl çatmışdı). İran şahı ilə İsteminin qızı arasındakı nikah türkyutlarla farslar arasındakı ittifaqı daha da möhkəmləndirdi.38
Öz müttəfiqlərini – jujanları itirən eftalitlər qorxuya düşdülər və 553-cü ildə onlar da Çinlə əlaqə yaratmağa təşəbbüs göstərdilər. Lakin Qərbi Vey imperiyasının hökmdarı Yuyvın Tay türkyutlarla müttəfiq idi və çox güman, elə buna görə də eftalitlərin arzusu burada rəğbətlə qarşılanmadı. Eftalitlərin öz aralarında da birlik yox idi. Katulf adlı əyan hökmdar Qatfarı müharibədən çəkindirirdi, lakin hökmdar tərəfindən təhqir olunduqdan sonra o, həmtayfalarına xəyanət etdi və İran şahının yanına qaçdı.
Fəal hərbi əməliyyatlar 560-cı ildə, Qatfarın təşəbbüsü ilə başlandı. Şahənşahla xaqanın əlaqələrindən narahat olan Qatfar bu yaxınlaşmaya mane olmaq üçün əlindən gələni əsirgəmirdi. Soqddan keçib gedən türkyut səfirliyi bir nəfər istisna edilməklə qılıncdan keçirildi. Xilas olan atlı kədərli xəbəri İstemi xana çatdırdı. Müharibə labüd idi. İstemi bütün qoşunlarını səfərbərliyə aldı. Onların arasında həmin dövrə qədər eftalitlərin təbəəsi olan xotanlılar da vardı. Xosroy Ənuşirvan öz rəqibini qabaqladı və 562-ci ildə eftalitləri ilk məğlubiyyətə uğratdı. Lakin müharibə bununla başa çatmadı.
Türk qoşunun öncül dəstələrinin ilk qurbanı Çaç şəhəri oldu. Türkyutlar burada bütün əhalini qılıncdan keçirdi. Sonra onların əsas qüvvələri Çirçik çayını keçərək
Firdovsi bu nikahın eftalitlərin darmadağın edilməsindən sonra, yəni 569-cu ildə bağlandığını güman edir. Lakin türk qızından doğulan şahzadə – Hörmüz 579-cu ildə taxta çıxmış, 590-cı il fevralın 6-da isə devrilmişdi. Bu zaman artıq onun yeniyetmə oğlu vardı. Artıq Şavani bu tarixi qəbul etmirdi. Lakin Təbərinin versiyasına görə nigah və ittifaq eftalitlərlə müharibədən çıxış etdikdə Hörmüzün yaşı da heç bir şübhə doğurmur, həlak görə 555-ci ildə başlanmışdı. Çox güman ki, çinlilər bu məlumatı İran elçiliyindən almışdılar. Həmin tarix (555-ci il) İsteminin qərb yürüşünün başlanğıcı ilə eyni vaxta düşür. Bu tarixdən çıxış etdikdə Hörmüzün yaşı da heç bir şübhə doğurmur, həlak olanda onun 36, oğlunun isə 16-18 yaşı vardı. İran elçiliyi Belazuri və İbn Xerdadbehin əsərlərində də xatırladılır, lakin onların şərhi son dərəcə təhrif olunub və həqiqətə uyğun gəlmir.