Altunsaç. Курбан Саид
Covanni Centalonu.
Neapol diyarşünası Karl Nayt Fransada çıxan «Pyccкая мысль» qəzetinin müxbiri ilə söhbətində xatırlayır ki, İtaliyadakı, eləcə də Almaniyadakı faşist diktaturası rejimində yazıçının «yəhudi keçmişi» onun həyatını təhlükə qarşısında qoyurdu.
«Bir dəfə yerli prefekturaya Amerikadan bir məktub daxil oldu (məktubu və digər sənədləri Əsəd Bəy barədə yazılmış bələdiyyə dosyesində özüm görmüşəm). Onun keçmiş qisasçı amerikan arvadı bildirirdi ki, Əsəd Bəy heç də, özünü qələmə verdiyi kimi, azərbaycanlı deyil, yəhudidir. Burda, təbii ki, əl-ayağa düşdülər, istintaqa başladılar. Amma keçmişini gizlətmək Noissimbauma müyəssər oldu. Üstəlik polisə Mussolinini dəstəklədiyi məqaləsini göstərdi, burada o yazırdı ki, siyasətdə faşizm dində islama bənzəyir. İndi onu qınamaq asandır, amma həmin illər söhbət ölüm-qalımdan gedirdi … Məsələn, alman yəhudisi Martin Vulfu Pozitanodan konslagerə göndərdilər. 1942-ci ildə dünyasını dəyişən Noissimbaumu müsəlman adətincə dəfn etdilər. Pozitano qəbiristanlığına gələnləri onun ərəb yazılı və islamda kişi qəbri üçün səciyyəvi olan çalmalı qəbri həmişə heyrətə gətirir» («Pyccкая мысль», 10-16 fevral, 2000-ci il).
Belə ağır, dəyişkən siyasi mühitdə Əsəd Bəy «manevr etmək», təhlükədən qaçmaq məcburiyyətindəydi, bu da onun həyatına çoxlu ziddiyyətlər və müəmmalar qatmışdır ki, onlar da mamır kimi yazıçının tərcümeyi-halına ilişib günümüzə qədər gəlmişdir.
Əsəd Bəy viza almağa nail olub İtaliyanın koloniyası Liviyaya yola düşür və burda faşist-müstəmləkəçi İtalo Valbonun ərəbcə-italyanca tərcüməçisi işləyir. Ordan onu kontinentə göndərirlər və artıq 1938-ci ildə İtaliyanın gizli xidmət orqanları yazıçının irqi mənsubiyyətini araşdırmağa çalışır…
30-cu illərin ortalarında Əsəd Bəy tez-tez səyahət edir: Şimali Afrikaya, bütün Avropada mühazirələr oxumağa, üç dəfə ABŞ-a. Onun himayədarı jurnalist-yazıçı Corc Silvester Vyerek ABŞ-da işləyən nasist agenti idi. Üçüncü Reyxin təbliği məqsədilə Əsəd Bəyin mühazirə səfərlərini də o təşkil edirdi. Məhz həmin illərdə Əsəd Bəy özünü ABŞ vətəndaşı kimi qələmə verərək amerikalı olmağa çalışır.
… Gəmiyə pul toplayana qədər onun ABŞ-a getmək icazəsinin vaxtı bitir və Əsəd Bəy italyan himayədarı Covani Centaloya özünün irqi mənsubiyyətini yoxlatdırmaqda yardımçı olmağı xahiş edir. «Sizdən pul alan kimi Florensiyaya gedəcəm, qoy antropoloq orda elmi cəhətdən təsdiqləsin ki, mən əslində hansı irqə mənsubam», deyə məktubunda yazır. Maraqlıdır, yəhudi kökənli olmadığına əmin olmayan bir şəxs belə riskli addım atardımı?!
Ömrünün sonlarına yaxın yazıçı ağır xəstəliyə tutulur. Doktor Vito Fiorentinonun Covano Centaloya yazdığı məktubdakı diaqnozu belədir: «Əsəd Bəy bərk naxoşdur və Raynoud xəstəliyinə tutulub. Buna qarşı hazırda elmə heç bir ilac məlum deyil. Bu xəstəlik ağır formalarında qanqrenaya çevrilir və 1939-cu ilin əvvəlində Neapol hospitalında Əsədin sol ayağının bir neçə barmağını kəsmişlər»…
Maddi üzüntülər keçirən ABŞ vətəndaşı Əsəd Bəyə yardım xahişi ilə İtaliya Xarici İşlər Nazirliyinin Romadakı amerikan səfirliyinə müraciətinə Əsəd Bəyin ABŞ vətəndaşı olmaması ilə əsaslandırılmış imtina cavabı gəlir.
Bütün bu keşməkeşli yolda Əsəd Bəyin bir qayğısı da atası olur. Vaxtilə götürülmüş Leo Noissimbaum təxəllüsü onu bir kabus kimi izləyir və atasını da məşəqqətlərə düçar edir. O, İtaliyadan Elfrideyə «Xanım Qurban Səidə» yalvarır ki, Vyanaya gedib qoca, tənha atasını gestapodan qorumağa cəhd göstərsin…
Əsəd Bəyin yenə Qurban Səid təxəllüsü ilə çıxmalı olan üçüncü romanı tamamlanmamış qaldı. Romanın adı «Sevgidən baş tapmayan kişi»dir. Altı qeyd dəftərindən ibarət əlyazmanı Əsəd Bəy frau Moqle ona Pozitanoda baş çəkərkən həmin qadına verib.
Əsəd Bəyin Qurban Səidin həyat epizodlarını və faktlarını əks etdirən həmin səhifələr maraqlı bir filmin əsasını təşkil edə bilərdi, zira burda hər şey vardır: qəhrəman şəxsiyyəti, epoxal olaylar, tarix, onun görkəmli nümayəndələri və yaradıcıları, böyük yazıçı və publisistin acınacaqlı taleyi…
70-ci illərin əvvəllərində «Əli və Nino» romanı ilk dəfə Məcid Musazadə tərəfindən alman dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilib tam şəkildə «Azadlıq» radiostansiyasında oxunanda əsərin müəllifi Qurban Səid haqqında rus dilində veriliş təşkil edildi və verilişin müəllifi və aparıcısı Mark Slonim söhbətinə belə başladı:
«Son aylarda Amerika Birləşmiş Ştatlarında ‘Əli və Nino’ böyük uğur qazandı. Bunu təkcə milyonlarla üzvü olan və hər ay ən yaxşı kitabı seçən klub müəyyənləşdirmədi, kitabı ucuz qiymətlə yüz minlərlə nüsxədə buraxdılar və onun Hollivudda ekranlaşdırılması qərara alındı. ‘Əli və Nino’nun tarixi və onun müəllifi ingilis-amerikan mətbuatında müəmmalar obyektinə çevrildi. ‘Əli və Nino’ ilk dəfə 1937-ci ildə Vyanada almanca Qurban Səid müəllifliyi ilə çap olunmuşdu, lakin hitlerizm və müharibənin cövlan etdiyi illərdə ondan sükutla yan ötüb əsəri tezliklə unutdular» (“Azadlıq” radiostansiyasının 19-22. 06. 1972-ci il tarixli verilişinin 525 saylı stenoqramı).
1970-1995-ci illərdə «Əli və Nino» romanı Nyu-Yorkun və Londonun müxtəlif ingilis dilli nəşriyyatlarında beş dəfə çap olunmuşdur. Romanın populyarlaşması məhz ingilis dilindəki birinci nəşrindən sonra başlayır (Nyu-York, Rendem Haus nəşriyyatı, 1971) və onun Qafqazda, Qafqazın «şərq» regionlarından biri olan Azərbaycanda baş verən önəmli tarixi, siyasi və sosial prosesləri obyektiv və realist əks etdirən müəllifinə maraq artır.
Bir məsələni də nəzərə almaq lazımdır ki, fədalıq anlamını ehtiva edən Qurban Səid təxəllüsü zəmanənin siyasi və sosial kataklizmalarının qurbanı olan insanın həyat və taleyinə işarədir. Və bu adın seçilməsi heç də təsadüfi deyil, ən azı ona görə ki, bu, müəllifin Avropadakı, Almaniyadakı həyat şəraitində seçə biləcəyi «şərqli» adıdır, «qərbli» adı yox. O, «qərbli» adı da seçə bilərdi, amma seçmədi. Seçmədi ona görə ki, bu təxəllüslə yazılmış romanlar Şərq gerçəkliyini, şərq mentalitetini, şərqli insanın dünyabaxışını əks etdirirlər. Seçmədi ona görə ki, Əsəd Bəy azərbaycanlı olduğunu, ruhunun Azərbaycanla bağlılığını gizlətmək istəmədi.
"Altunsaç” romanı və onun baş qəhrəmanı barədə
Qurban Səidin 1938-ci ildə qot əlifbası ilə Avstriyada nəşr olunmuş bu əsərinin adı orijinalda „Das Mädchen vom Goldenen Horn“dur (hərfən: «Qızıl Buynuzdan qız»). Əsərin baş qəhrəmanının adı Asiyadehdir (almanca oxunuşu: Aziadeh). Tərcümənin ilk mərhələsində tərcüməçi onu «Qızıl Buynuzdan qız» kimi çevirmişdi, lakin İstanbulun «Halic» adı ilə tanınan dəniz çevrəsinə Avropada verilmiş «Qızıl Buynuzdan qız» adı azərbaycanlı oxucuya tanış olmadığı üçün və türkcədə işlənən «Halic» (azərbaycanca «Həlic») də tam anlaşıq yaratmadığına görə əsər «Mərmərəli qız» adı ilə ilkin variantda tərcümə edildi və ondan müəyyən parçalar «Xəzər» və «Tərcüman»