Müridizm və Şamil. Александр Казембек
O, Lev Tolstoya türk-tatar dilindən dərs demişdir.
6
Mirzə Kazım bəy Kazanda yaşadığı və Kazan universitetində işlədiyi vaxt görkəmli alim, Kazan Universitetinin rektoru Lovaçevski ilə əməkdaşlıqdan əlavə onunla dostluq etmiş, ona türk dilini öyrətmiş və özü isə ondan fransız dilini öyrənmişdir.
Həmçinin, M.Kazım bəy Kazanda tədqiqat işləri aparan alman alimi Qumbolta tədqiqat işlərində yaxından kömək etmişdir. Məşhur rus yazıçısı Melnikov-Peçeprski-nin müəllimi olmuş, A.Puşkinin dostu Jukovski ilə yaxın dost olmuşdur. Heç də təsadüfi deyildir ki, A.Puşkin Kazana səfər edən zaman M.Kazım bəy onun “Baxçasaray”
əsərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, geniş tədqiqat və dünya-görüşünə malik olan alimi Kazan həyatı çox sıxırdı. O, daim Peterburqa – Çar Rusiyasının elm və mədəniyyət mərkə-zinə can atırdı. Bu ideyanı onun İmperiya Elmlər Akademiyasının akademikləri olan Fren və Dorna yazdığı məktublar da təsdiq edir. Sankt-Peterburq şəhərinin arxivində
saxlanılan 67 məktubun 63-ü ingilis və 4-ü alman dilində
yazılmışdır. Aparılan tədqiqatlara əsasən bu məktubları iki hissəyə bölmək olar: Şəxsi xarakterli məktublar və
elmi mübadilə və tədqiqatlar haqqında məktublar.
Onun Kazandan yazdığı şəxsi xarakterli məktublarından görünür ki, Kazan həyatı onu sıxır. Kazan elmi mühitindən, xüsusilə də, təhsil məmurlarının ona olan münasibətindən şikayət edir. Məsələn, Frenə yazmış olduğu məktubların birində deyilir: “Nə üçün mən rəhbərlərin gözündə mənim başqa bütün həmkarlarımdan bu cür kəskin şəkildə fərqlənirəm. Mənə belə gəlir ki, hamı tərəfindən unudulmuşam, tərk olunmuşam. Bütün bu şərait-lərə baxmayaraq, mən heç vaxt qəmgin olmuram və se-7
vincimi işdə tapıram. Bu yaxınlarda cənab Puşkin mənə
dedi ki, nazir səni sevmir. Mən isə bütün bunlara laqey-dəm…”.
Mirzə Kazım bəy başqa bir məktubunda yenə də
Kazan mühitindən şikayətlənərək yazır: “Kazan tədris ok-ruqunun qəyyumu Musun-Puşkin mənim əleyhimədir.
Çox tez-tez mənim haqqımda xoşagəlməz sözlər danışır”.
Odur ki, Kazanda yaşadığı müddət ərzində Mirzə
Kazım bəyi Peterburqa köçmək fikri tərk etmirdi. O, məktubunda yazırdı: “…Mən inanıram ki, tez bir zamanda həmişə arzusunda olduğum Peterburqda işə düzələcə-yəm”. O, 1842-ci ildə başqa bir məktubunda bu məsələyə
yenidən qayıdaraq yazır: “Mənim həyatımda böyük dəyişiklik olmasına baxmayaraq, mənim Peterburqa getmək məqsədim dəyişməmiş qalır…”
O, Peterburqa köçmək haqqında öz planlarını Frenə
yazdığı məktubda geniş şəkildə belə şərh edir: “Peterburqda həyat tam başqadır, mən həmişə Peterburqa köçmək arzusunda olmuşam. Mənim həyatım onda başqa cür olacaqdır… 14 il uzunu mən Kazanda yaşadım. Lakin həmişə dünya şəhəri barədə düşünmüşəm, özümü fikrən orda görmüşəm. Peterburqda olsam, özümü bu qədər tək hiss etmərəm. Nəhayət, Peterburqda olsam, şəxsən özüm əsərlərimi çap və nəşr etməklə məşğul olaram”.
Mirzə Kazım bəy 1844-cü ilin noyabrında akademik Dorna yazdığı məktubda öz arzularını belə ifadə edir:
“Əlbəttə, mən taleyimdən razı deyiləm. Peterburqa köçmək fikri həmişə məni müşayiət edir”.
Lakin Mirzə Kazım bəyin tərcümeyi-halından məlum olur ki, çar hökuməti Mirzə Kazım bəyin Peterburqa köç-məsinə icazə vermirdi. Onun hələ Kazanda ikən ingilis 8
dini missionerləri ilə tanış olmasından ehtiyat edirdilər ki, alim Peterburqdan İngiltərəyə gedə bilər. Bu, Mirzə Kazım bəyin özünə də məlum idi. O, akademik Dorna məktubunda bu barədə yazmışdır: “Mənim Peterburqa getmək fikrim və Akademiyada işləmək istəyim hələ də həll olunmamış qalır və məlum olduğu kimi, bu məni çox narahat edir. Mənim planlarım çoxdur. Fikirlərim məni yalnız cəmiyyət və elm qarşısında borcumu yerinə yetirməyə
yönəltmişdir”.
Heç də təsadüfi deyil ki, çar hökuməti tərəfindən Mirzə Kazım bəyin həmişəlik Rusiyada qalmasını möhkəmləndirmək üçün o, 1835-ci ildə elmi xidmətləri nəzərə
alınaraq, Rusiya İmperator Elmlər Akademiyasının üzvü seçildi. O, bu xəbəri aldıqdan sonra Rusiya İmperator Elmlər Akademiyasının akademiki Frenə 1836-cı ilin yanvar ayında məktubunda yazmışdır: “İmperator Elmlər Akademiyasının daimi katibi cənab Fuss S.Peterburqdan mənə rəsmi məktubla bildirmişdir ki, mən Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü elmi dərəcəsi almışam. Bu mənim üçün gözlənilməz bir şərəfdir. Mən bunu gözləmirdim…
Mən vaxt tapıb cənab Fussa cavab məktubu yazmamışam ki, məşhur Elmlər Akademiyasının bütün hörmətli üzv-lərinə mənim təşəkkürlərimi və bütün biliklərimi Akade-miyaya vermək üçün səmimi arzularımı bildirsin”.
Mirzə Kazım bəyin həyatında oxucular və tədqiqatçılar üçün maraq doğuran hadisələrdən biri də 1842-ci ilin avqust ayında Kazan şəhərində baş verən yanğındır. Çünki Mirzə Kazım bəy “Xrestomateya” haqqında öz əsərlərində danışsa da, bu əsər çap olunmamışdır. Nəhayət, onun akademik Frenə yazdığı məktubda bu məsələyə aydınlıq gətirilir: “Bizim şəhər həftələrlə davam edən yan-9
ğın nəticəsində çoxlu dağıntılara məruz qaldı. Demək olar ki, Kazanın yarısı, o cümlədən şəhərin ən yaxşı binalar yerləşən hissəsi yanmışdır. Hər şey külə dönmüşdür.
Yanğın avqust ayının 17-də başladı… 25 gün davam etdi.
Mənim evim xoş təsadüfdən xilas olundu, amma içəridə
olan nə vardısa, yararsız hala düşdü. Kitablara gəlincə isə, mənim “Xrestomatiya”m və “Dərbəndnamə”nin bir neçə
hissəsi məhv oldu… Mən yenidən kitabxanamı komplekt-ləşdirməliyəm”.
Elm aləmində və alimlər arasında Mirzə Kazım bəyin azərbaycanlı olması haqqında bir çox qaranlıq məqamlar vardır. Bizim fikrimizcə, Mirzə Kazım bəy kimi dünya şöhrətli alimlərin milli mənsubiyyəti haqqında danışmaq ən azı elmi cılızlıqdır. Bu cür alimlərin milli mənsubiyyəti haqqında danışmaq onların yaradıcılığına kölgə salmaqdan başqa bir şey deyildir. Rəhmətlik Ağababa Rzayev (hüquq elmləri doktoru, professor, əmək elm xadimi) öz tədqiqatlarında Mirzə Kazım bəyin milli mənsubiyyəti, azərbaycanlı olması haqqında son nöqtəni qoymuşdur.
Lakin hələ də bir çox Moskva alimləri, o cümlədən Mirzə
Kazım bəyin tələbəsi olmuş İ.H.Berezinin, V.V.Bartodun, A.N.Kononovun, N.A.Smirnovun tədqiqatlarına səthi ya-naşaraq, onun Gilanda dünyaya gəldiyini və fars olduğunu iddia edərək, onu rus şərqşünası adlandırırlar. Burada N.A.Kuznetsovun yalnız bu fikri ilə razılaşmaq olmur. Belə ki, Gilanda (Rəşt şəhərində) anadan