Müridizm və Şamil. Александр Казембек
işimizə başlayaq.
İslamın hakim olduğu məkanlarda, xüsusən də Ərəbistanda, Suriyada və Efiopiyada xristianlığın aciz və zəif durumda olması hələ Məhəmmədə qədər müxtəlif bidətçilərin və yalançı peyğəmbərlərin meydana çıxmasına zəmin yaratmışdı. Təkcə o çağın Ərəbistanında islahatlara beş iddiaçı: Məkkə və Mədinədə Məhəmməd özü, Yəmam-da Müsəylimə, Taifdə kifayət qədər güclü hökmdar olan əl-Əsvad, onun ardınca Əsad və Səcad nəslindən Tuləyhə və
Tamimdən olan Uləmu Sədr ləqəbli peyğəmbər qadın var idi . Onların hamısından öncə fəaliyyətə başlamış Məhəmmədin, ardınca isə xəlifələrinin uğurları bu rəqiblərin irəli keçmək şanslarını heçə endirirdi. Onların arasında Məhəmməd daha güclü idi.
İranda və Xorasanda maqların təlimi də bir çox qola ayrılmışdı. Hər hansı oxumuş və ya alim, özünü imam, mürşid, yəni mənəvi yol göstərən adlandırmaqla, ona məxsus olmayan hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirir, onun vasitəsilə əlahiddə bir kastanın başına keçərək ən yüksək imkanlara sahib olmaq istəyirdi. Bu ölkələrdə artıq çoxdan bəri dərin kök atmış buddizm12 isə Zərdüşt fəlsəfəsi13
12Buddizm – e.ə. VI yüzildə Hindistanda yaranan üç dünya dinindən biridir.
Daha çox Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində yayılmışdır. Rusiya ərazisində
Buryatiyada XVIII yüzildə bərqərar olub; Dağıstanda buddizmin izlərinə rast gəlinmir.
13 Zərdüştilik – Sasanilər İranında dövlət dini. Harada və nə zaman yaşadığı qəti şəkildə bilinməyən Zərdüştün (Zaratuştra) adı ilə adlanır. Tədqiqatçıların əksəri zərdüştiliyin meydana çıxmasını e.ə. VII yüzilə aid edirlər. Zərdüştiliyə
iki başlanğıcın – xeyir tanrısı Ahura Mozda və şər tanrısı Anxra Manyunu tanımaq xasdır; Zərdüşt təliminə əsasən, onların mübarizəsi fərdin həyatını və
bəşər tarixini müəyyən edir (Струве В.В. Родина зороастризма. – СВ, 1948, 22
ilə birlikdə tanrının insan obrazında təcəssümü təliminin toxumlarını hər yerə səpmişdi.
İslam yayılmağa başlayanda Şərq bu vəziyyətdə idi.
Məhəmmədin ağlının gücü və siyasəti ona bütün yalançı peyğəmbərlər və təriqətçilər qarşısında birinciliyi təmin edirdi: o, həmin dövrün ruhani və siyasi qüvvələrinin zəifləməsindən yüksək şəkildə faydalanmağı bacardı. Lakin hər yerdə islahatlar ruhu hökmran idi və Məhəmməd bilirdi ki, onun təlimi vahid və bütöv şəkildə qalmayacaq-dır. O, gələcəkdən xəbər verərək deyirdi ki, İslam çoxlu sayda təriqətlərə parçalanacaqdır14*.
Həqiqətən də, bu belə də oldu. İslamın yayılmağa başladığı ilk əsrdə möminlərin çevrəsində doğulan müxtəlif təlimləri bir kənara qoyaq15, İslamdan tamamilə ay-N 15; Дьяконов И.М. История Мидии. – М, 1956; Дандамов М.-А. Иран
при первых ахолинизах. – М., 1963).
14 * Məhəmmədin hədislərinin birində oxuyuruq: “Mənim ardıcıllarım arasında fikir ayrılıqları – xeyirli işdir”, yəni müsəlmanların təfsirinə görə, yaxşı nəticələr verəcək. Bir peyğəmbər kimi Məhəmməd öz mülahizələrində baş verməli olanları öncədən söyləmək, həm də öz ardıcıllarını gələcək mübahisələrdə təlimin əsaslandığı başlıca müddəalardan yayınmamağa meyilləndirmək istəmişdi. Yəni sanki “bir nəticəyə – həqiqətin üzərinə gəlib çıxmaqdan ötrü hər kəs öz bildiyi kimi, lakin dinin başlıca ehkamlarına əsaslanaraq mübahisə etsin, həqiqəti araşdırsın”, – deyirdi. Başqa bir yerdə peyğəmbər gələcəkdən xəbər verərək, “İslam yetmiş üç təriqətə bölünəcək”, – söyləyir. Bundan çıxış
edərək, bəzi təəssübkeş müsəlmanlar bu sözdən İslamın əhatəli və güclü bir din olduğu nəticəsini çıxarır və vurğulayırlar ki, maqlar yetmiş təriqətə, yəhudilər yetmiş bir, xristianlıq yetmiş iki, məhəmmədilər isə yetmiş üç təriqətə
bölünüblər.
15 Bütün digər dinlərdə olduğu kimi, İslamda da fərqli cərəyanlar və istiqamətlər arasında mübarizə gedirdi. Xüsusilə də, Məhəmmədin vəfatından sonra müsəlman mühitində ixtilaflar kəskin xarakter almışdı və zaman keçdikcə İslam indi də mövcud olan iki istiqamətə – sünniliyə və şiəliyə bölündü. Ortodoksal təlimin təmsilçiləri sayılan sünnilər müsəlmanların müqəddəs kitabı olan “Quran”la yanaşı sünnələri (ilkin mənasında – gedilməsi doğru olan yol, istiqamət; məcazi mənada – əcdadlardan nəsilbənəsil gələn adət-ənənə) də
qəbul edirlər. Sünnilər müsəlman icmasının başçısı olaraq əksəriyyətin seçdiyi 23
rılan və sonrasında müsəlmanlar üçün düşmən təlimlərə
çevrilən bir çox digərləri də üzə çıxdı. Bunlar: ravəndilər və onların qolları, xürrəmilər və ya babəkilər, qərmətilər və
onların qolları, nəhayət, ismaililərin fərqli qolları, onlardan
assasinlər Şərqdə 200 ilə yaxın (1088-1272) davam edən və
bəşəriyyət üçün bu qədər qorxulu olan tarixi sülalə təşkil etmişdilər. Bunlardan başqa, İslamın meydana çıxmasının hələ lap əvvəlində Şərqdə “Allaha yol” və ya “sufizm”
adlandırılan xüsusi bir təriqət əmələ gəlmişdir16 . Yeni bir xəlifəni qəbul edirlər. Şiələr və ya “şiat Əli” Məhəmmədin qanuni varisləri olaraq yalnız 12 imam sülaləsini – Əli və onun birbaşa varislərini tanıyırlar.
XII yüzilin ortalarında sünnilər və şiələr arasında silahlı mübarizə dönəmində
xaricilər (“üsyançılar”) meydana çıxmışdılar. Təriqətçilər xəlifəni icmanın maraqlarının ifadəçisi kimi təsəvvür edir və buna görə hesab edirdilər ki, İslam təlimini bilən istənilən şəxs xəlifə seçilə bilər. Buna əsaslanmaqla onlar xəlifə məqamına iddiaları olan Əli və Müaviyəni qanundankənar elan etmişdilər. Sonralar xarici dəstələrə tutulan divana görə təriqətçilər qisas alaraq, Əlini öldürmüşlər. İlk vaxtlar xalq kütlələri arasında populyarlıq qazanan xaricilər təriqəti xəlifə qoşunlarının təzyiqi altında tədricən zəifləməyə üz qoydular; xarici ehkamların təbliğatını qarşılarına əsas vəzifə kimi qoyan ibadilər qrupu və xarici təliminə əməl etməyən bütün müsəlmanlarla “müqəddəs müharibə”
aparmağı zəruri sayan əzraqilər qrupu ayrıldı. Xaricilər təriqəti X yüzildə öz əhəmiyyətini itirdi.
16 Sufizm – islamşünasların əksəriyyətinin hesab etdikləri kimi, adın özü “suf”
– “yun”, “qaba yun geyim” sözündən gəlir. Sufizmin başlıca məzmunu tərki-dünyalıq, “dünya işlərindən asketik qaçış”dır. Müəyyən