Şəhid Ənvər Paşa. Nevzat Kösoğlu
İD ƏNVƏR PAŞA
roman
Otuz iki ildir məsuliyyətimi paylaşan həyat yoldaşım Nurşənə…
ÖN SÖZ
Cümhuriyyət dövründə bir çox insan fərqli motiv və səbəblərlə Ənvər Paşa haqqında səhv və haqsız fikirlərə sahib olub. Bunların bir qismi cümhuriyyət əvvəli siyasi çəkişmələrin sonrakı zamanlara əks olunmasıdır. Demokratik həyatımız hələ savaş və qaralama üslubundan xilas ola bilmədiyi üçün bu təsirləri, hüznlə də olsa, görmək məcburiyyətindəyik.
Milli Mübarizə dövrünə xas bəzi çətinliklər və bunların gətirib çıxardığı mövqelər də səhv nəticələrə gətirib çıxarmışdır. Ənvər Paşanın Türkiyəyə girmə ehtimalı qarşısında, M.Kamal Paşa bəzi tədbirlər görmüşdür. Bu mövqelərin doğruluğu yaxud haqlılığı müzakirə edilə bilər. Ancaq maraqlı olan bu səhv qəbul etmələri davam etdirənlərin, Milli Mübarizə aparanların deyil, onların arxasınca danışanlar olmalarıdır. Ziyalılarımın bu fərqi görmələri lazımdır. Yaxın tariximiz, ən ciddi işlərdə belə aktual siyasətin dünyagörüşlərindən, yaxud anlayışlarından xilas ola bilmir; bu zəiflikdən xilas olmaqda çox gecikmiş vəziyyətdəyik.
Görülən böyük səhvlərdən biri, komanda azarkeşliyi etdiyimiz kimi tarixi qəhrəmanlarımıza azarkeşlik etməkdir! Birinə bağlanınca o birisini pisləyərək səhv mühakimə irəli sürmək, ağ-qara görmək, oyanıq bir ürək və açıq bir zehnin işi deyil. Zaman və şərtlərlə məhdud bəzi qiymətləndirmələrin, bütün zamanlar üçün etibarlı mühakiməyə çevrilməsi, istiqamətini itirmiş qeyri-kafi zehinlərin əsəri ola bilər. Bu mövqeni, az inkişaf etmişliyin ən sağlam göstəricisi olaraq şərh etmək yerinə düşər. Burada məlumat azlığının da önəmli rolu olduğunu söyləməliyik.
Bir nümunə göstərməli olsaq, Sultan II. Əbdülhəmid Xan heyranlığı, bəzi ziyalılarımızda, başqa heç bir tarixi şəxsiyyətə dəyər verməyən bir korluq yaratmaqdadır. Tələt Paşa Sultan Həmidi devirənlərdəndir! Başqa heç bir tərəfinə baxmağa ehtiyac yoxdur. Yaxşı, Tələt Paşa o adam deyilmi? Sual verilə bilər: Tələt Paşanın da, öz yerində böyük bir insan olması kimi, nə üçün narahat edir? Tələt Paşanın böyüklüyü Sultan Həmidi narahat etməmiş, “Təəssüf, bir-birimizi tanıya bilməmişik” – deyə təəssüf etmişdir. Bu vəziyyətdə Sultan Həmid tərəfdarlarına nə düşüb?1 Bu kitabı oxuyub, M.Kamal Paşanın Ənvər Paşa haqqındakı möhtəşəm sözlərindən xəbərdar olunca siz də “Bu Atatürkçülərə nə düşüb?” deməkdən özünüzü saxlaya bilməyəcəksiniz… Guya Milli Mübarizəni ucaltmaq üçün geridə qalanları kiçiltməyə çalışmaq artıq həm bezdirir, həm də problem yaratmağa başlamışdır. Bizim tariximiz tək adama söykənən bir tayfa hekayəsi deyil; adlı-adsız bir qəhrəmanlar ordusunun meydana gətirdiyi böyüklükdür.
Görünən odur ki, öz qəhrəmanlarımızı alçaltmağa, şəhidlərimizə hörmətsizliyə yol açan bir xaos yaşanmaqdadır. Mən bu işdə, Ənvər Paşa ətrafındakı mühakimələri və əsassız şərhləri ayırd etməyə çalışdım. Bəzən sərt yaxud qəti hökmlərlə qarşılaşa bilərsiniz; bunların bir qismini mənim üslubuma uyğun, bərkimiş steriotipləri sarsıtmaq üçün olduqlarını da bilməlisiniz. Ancaq bunu da deyim ki, bu hökmlər asanca və dərhal verilmiş qərarlar deyil. Məndə formalaşan qənaətlər çox möhkəmdir; dayaqlarını sizə kifayət qədər izah edə bilməsəm də.
* * *
Ənvər Paşa mövzusundakı ən əhatəli və qiymətli əsər Şövkət Sürəyya Aydəmirin yazdığıdır; ondan çox faydalanmışam. Mənim araşdırmamın Şövkət Sürəyya bəyin kitabına görə mövqeyinə qısaca toxunmaq istəyərəm: Aydəmir, Ənvər Paşa ətrafında son dövr Osmanlı tarixini yazmağa çalışdığını söyləyər. Kitabın sistematikası buna görə qurulmuşdur. Bu yanaşma şəklində, təbii olaraq Ənvər Paşa bəzən itir və Osmanlı siyasi və ictimai həyatına dair uzun hadisələr, məlumatlar və şərhlər işin içinə girər. Mənim etməyə çalışdığım isə birbaşa Ənvər Paşanın həyatı və şəxsiyyətini izah etmək olmuşdur. Əsasən məni bu işə istiqamətləndirən təməl səbəb onun hələ sağlığında dastanlaşan parlaq şəxsiyyəti və gələcək bütün zamanlar üçün Türk gəncliyinə fəxr ediləcək bir nümunə olmasıdır. Buna görə haqqında danışdığım çərçivənin xaricinə ancaq zəruri vəziyyətlərdə çıxılmış və məhdud məlumatlar verilmişdir.
Bunu edərkən, şübhəsiz, Şövkət Sürəyya bəydən daha şanslı idim. Çünki o, Ənvər Paşanın şəxsiyyəti haqqında son dərəcə əhəmiyyətli və zəngin vəsait meydana gətirən bir qisim məktublarından xəbərdar deyildi. Şükrü Hanioğlunun nümayiş etdiyi bu məktublar, Paşanın Trablüsqərb2 və Balkanlardakı mübarizələrini, öz qələmindən oxumaq imkanı yaradır. Eyni zamanda Türkistandakı mübarizə ilə əlaqədar olaraq Paşanın ümumi katibi olan Mirzə Pirnefesin xatirə və sənədləri, Əli Bademçinin idealist şəxsiyyəti sayəsində ilk dəfə bu kitabda istifadə edilməkdədir. Özbəkistanlı yazar Nabican Bakiyevin 1990-cı ildən sonra açılan gizli arxivlərdən faydalanan araşdırmasını da xüsusi olaraq xatırlamalıyıq.
* * *
Bu iş səbəbindən mütəşəkkir olduğum insanlar vardır. Əvvəl Əli Bademçini xatırlamalıyam; yuxarıda toxunduğum, Mirzə Pirnefesin xatirə və sənədlərinə söykənən araşdırmasını hələ ortalığa çıxmadan mənə göndərdi və faydalanmağımı təmin etdi. Prof. Dr. Kazım Yaşar Kopraman və Mustafa Ağlaç bəy əlyazma mətnləri oxuyaraq çox qiymətli köməklərini əsirgəmədilər. Türk Tarix Qrumunun rəhbəri Prof. Dr. Yusuf Halaçoğlu və Arxiv və Sənədlər Şöbəsinin müdiri hörmətli Aynur Gedil işlərimi asanlaşdırdılar. Rəssam İsmət Kəten, seçdiyim sənədləri kompüterə köçürməklə yardımçı oldular. Baş qərargah ATASE Nazirliyindən Polkovnik Əhməd Tetik Ənvər Paşayla əlaqədar xüsusi şəkillər göndərərək dəstək verdi. Ankarada Ərdal Özdemir də kolleksiyasındakı şəkilləri verməklə işə öz dəstəyini verdi. Azərbaycandan Kamil Vəli Nərimanoğlu Moskva muzeyində fotoşəklini çəkdiyi Ənvər Paşanın çəkmələrini CD olaraq göndərdi. Eyvaz Gökdemir və “Ötüken”dən Erol Kılınç, yazdıqlarımı oxuyaraq münasibət bildirdilər. İskəndər Türe qaynaqları hazırladı. Prof. Əli Birinci və Prof. Məmməd Şahingöz, mənbələrlə işləməyimə kömək etdilər.
Müxtəlif səbəblərdən bu barədə söhbət etdiyimiz dostlarımızın söhbətləri də mənim üçün kömək oldu. Hamısına təşəkkür edirəm.
Ümid edirəm, uca şəhidlərimizin rəhmətlə xatırlanmasına vəsilə olacaq, məqsədəuyğun bir araşdırma ərsəyə gəlmişdir.
30 Yanvar 2008-ci il, Ankara / Nevzat Kösoğlu
I HİSSƏ
ƏNVƏR BƏY
Bir nəsil və tarix
Ənvər Paşa Osmanlının son nəslinin simvolu idi. Onlar Türk tarixinin, bəlkə də, ən ağır və çətin bir iyirmi beş ilinin məsuliyyətini çiyinlərinə alıb həyatlarını, ovuclarındakı bir köz yığını kimi daşıyaraq yaşadılar. Müvəffəqiyyətli ola bilmədilər, hətta böyük Devlet-i Aliyye3 onların qolları üstündə can verdi. Amma cümhuriyyət də onların qollarının üstündə doğuldu. İdealist idilər; hər zaman, uğrunda can verəcəkləri bir iddiaları oldu; coşğun yaşadılar və lazım gələndə gözlərini qırpmadan ölməyi bildilər. Yüz minlərlə şəhid verən başqa hansı nəsil yaşayıb?
Tarix sadəcə hadisələrin bütünü deyil; tarixi/həyatı tamamilə və tək-tək insanlarıyla yalnız Allah bilir və qiymətləndirir. Biz keçmişə qırx istiqamətdən baxa və necə baxsaq, elə görə bilərik. Ancaq bu, tarixi axışın qanunları olmadığı demək deyil; tarix fəlsəfəsiylə məşğul olanlar boş yerə əziyyət çəkməyib.
Bunu deyək ki, tarixin əhəmiyyətli qovşaqlarını tək-tək insanların iradə və qərarlarına bağlayaraq şərhə çalışmaq çox təkrar edilmiş bir sadəlövhlük; israr edilsə, xoş niyyət sərhədləri aşılar. Vyana məğlub olacaqkən, geriyə dönüş, nə Qara Mustafa Paşanın ehtirası, nə Krım Xanının ayaq sürüməsi, hətta nə də Sobiyeski ordusu ilə açıqlana bilər.