Şəhid Ənvər Paşa. Nevzat Kösoğlu
bir Osmanlı Təşkilati idi. Edilən yeniləşmə cəhdləri nəticə vermədi və bir gün, bu adlı-sanlı ocaq, top güllələri altında öz xalqıyla boğuşaraq özünü yox etdi. 1826-cı il idi.
Sultan II Mahmud Xan təhsil islahatlarına meyillənir. İstanbul üçün ibtidai təhsili məcburi edir, " “Mekteb-i Maarif-i Adlî” " məktəbləri açır. Tibb məktəbi və Hərbi məktəblər açılır. “Tıbhane” və “Cerrahhane” məktəblərinin açılışında Sultan Mahmud da iştirak edir:
“Gerek asâkir-i şâhâne ve gerek memâlik-i mahrûsemiz içün hâzik tabipler yetiştirüp, hidemât-ı lâzimede istihdâm ve diğer taraftan dahi fenn-i tibbi kâmilen lisanımıza alup, kütüb-i lazimesini Türkçe tedvine say’u ikdam etmeliyiz…”
Sultan Mahmudun fərmanıyla, əsgəri terminlərin türkcələşdirilməsinə tamamilə, tibb terminlərinin türkcələşdirməsinə qismən nail olurlar.
1826-cı ildə sonra Osmanlı sanki ordusuzdur. 1829-cu ildə Moraəldən çıxmış, xərac verən bir Yunan krallığını Osmanlı qəbul etmişdir. Sonrakı il Fransızlar Əlcəzairə hücum etmişdilər. Garp ocaqları deyilən Əlcəzair, Tunis və Tripoli, Dayı deyilən hərbi komandirlər tərəfindən idarə olunardı. Fransa, Əlcəzairə olan borclarını ödəməmiş və nəhayət, oranı işğal edərək məsələni həll etmişdir. Osmanlı bir şey edə bilmir. Gələcəkdə İtalyanlar da bənzəri bir həvəslə Tripoliyə hücum edəcək və qarşılarında Ənvər bəy başda olmaqla gənc Osmanlı zabitlərinin təşkilatlandırdığı böyük bir müqavimət gücü ilə qarşılaşacaqdı. Yenə 1830-cu ildə, 1826-cı il Rus müharibəsinin nəticələrindən biri ola-raq Serbiyanın muxtariyyəti qəbul edilmişdir.
Yunan krallığının qurulmasından sonra Osmanlı nəzarətindəki rumlar, tamamilə oraya yönəlməyə başlamışdır. 1832-ci ildə yunan üsyanlarında çox payı olan Sisam Adasına muxtariyyət verilir.
Bu narahatlıqlar içində Misir qubernatoru Məmməd Əli Paşa üsyan edir və oğlu İbrahim Paşa, Osmanlı ordusunu Konya yaxınlarında məğlub edərək irəliləməyə başlamışdır. M. Əli Paşaya Suriya və Adana vilayətləri də verilərək geri çəkilməsi təmin edilir. Ancaq, 1838-ci ildə M. Əli Paşa Ordusu yenidən hərəkətə keçir və Nizipdə Osmanlı ordusunu darmadağın edir.
1839-cu ildə Sultan Mahmudun ölümündən sonra yerinə oğulu Əbdülməcid keçir. Bu il, Xain Əhməd Paşa, əldə olan Osmanlı donanmasını Misirə apararaq M. Əli Paşaya təslim edir. Bu sırada “Tənzimat Fərmanı”7 elan edilir.
Yuxarıdakı qısa xronikadan sonra həm “Tənzimat Fərmanı”nın hansı şərtlər altında imzalandığı, həm də o dövr və daha sonrakıların ruh halları daha asan aydın ola biləcək. “Tənzimat dövrü”, Rəşid, Əli və Fuad Paşalar kimi yetişmiş insanların rəhbərliyində idarəni mərkəziləşdirmə və bir çox sahədə yenidənqurma səyləriylə keçmişdir. Bu sahədə ciddi uğurlar da əldə edilmişdir. Ancaq bu zəif zamanlarında, varlığını davam etdirə bilmək üçün davamlı Avropalı dövlətlərə möhtac halda olması və o dövlətlərin də hər cür nəzakəti bir tərəfə buraxaraq bu gücsüzlüyü istismar etmələri, yeni yetişən nəsillərə çox ağır təsir etmişdir. “Tənzimat Fərmanı”nın xarici elçilərin8 təzyiqi altında hazırlandığı məlumdur. 1856-cı il “İslahat Fərmanı”nın isə, xarici elçilərin də qatıldığı bir komissiya tərəfindən hazırlandığı da məlumdur. Eyni zamanda Cövdət Paşanın yazdığına və dövrün Şeyxülislamının söylədiyinə görə, düşmən gəmiləri Boğazda və topları saraya tuşlanmış halda 1856-cı il Fərmanı elan edilmişdi. Bu fərmanın, siyasi hüquq sahəsində müsəlman-qeyri-müsəlman ayrımını ortadan qaldıraraq, bərabər vətəndaşlar anlayışını gətirməsi ilə müsəlman xalq yalnız "qeyri-müsəlmana qeyri-müsəlman deyilməyəcək" deyə lağ etmədi; ən pisi bunu heç bir zaman bağışlamadı. Yeni Osmanlıların Tənzimatçılara olan kinlərinin əsas səbəbi də budur. Yeni Osmanlıların təsirində və Namiq Kamalın şeirləriylə qidalanaraq yetişən İttihad Tərəqqiçi yeni nəsil Osmanlının düşdüyü bu zəifliyi Dövlət-i Aliyye-yə yaraşdıra bilməyəcək və onu anlamaq əvəzinə, Tənzimatçılara və idarəçilərdən hesab soruşacaqdılar.
Atəşdə bişən insanlar…
Ənvər Paşanın yeddinci babası Abdullah, Müsəlmanlığı qəbul etmiş bir qaqauz türküdür. Yeməni9 satarmış. Krım sarayında yeməni satarkən, qızlardan birinə vurulub, qız da onu sevir, müsəlmanlığı qəbul edərək evlənirlər. Krımın Ruslar tərəfindən işğalından sonra Don deltasındakı Gili qəsəbəsinə köçürlər. Buranın da işğal edilməsindən sonra Abdullahın oğulu Qəhrəman, Qaradəniz sahilindəki Kastamonunun Söykənə bölgəsinə köçür.
Bu ailədən olan ictimai işlər Təşkilatında inşaat texniki Əhməd bəyin oğulu İsmayıl Ənvər, 23 Noyabr l881-ci ildə çərşənbə günü10 İstanbul Divan yolunda köhnə Lisan Məktəbinin qarşısındakı evlərində doğulmuşdur. Anası Aişə Dilara xanımdır.
Ənvərin şəxsiyyətini təsdiq edən sənədi (nüfus kâğıdı)
Dövlət- i Aliyye-i Osmaniyə Sənədidir
İsim ve şöhreti: İsmail Ənvər bəy.
Pederi ismiyle mahall-i ikameti: Deraliyye’de Ahmet bəy.
Validesi ismiyle mahall-i ikameti: Deraliyye’de Ayşe Hanım.
Tarih ve mahall-i veladeti: Deraliyye 1298 (yazı ile de yazılmış)
Milleti: İslam.
Sanat ve sıfat ve hizmet ve: Erkân-ı harbiye Kolağası.
intihab salahiyeti
Müteehhil ve zevcesi
Müteaddit olup olmadığı: Zevcesi yok.
Derecat ve sunuf-i askeriyesi: Kolağası.
Eşkali
Boy: Orta
Göz: Ela
Sima: Buğday
Alamet-i farika-yı sabite: Tam
Sicill-i nüfusa kaydolunan mahalli
Vilayeti: Manastır.
Kazası: “
Mahalle ve kariyesi: Emirçelebi yabancıyanı.
Sokağı: “
Mesken nu: 14
Nev’-i mesken: hane.
Balada isim ve şöhret ve hal ve sıfatı maharrer olan İsmail Ənvər bəy bin Ahmet bəy Devlet-i Aliyye’nin tabiiyetini haiz olup, ol suretle ceride-i nüfusta mukayyet olduğunu müşir işbu tezkere ita kılındı.
10 Kânunievvel 1321
Deraliyye’de daire 1, Xoca Rüstem Mahallesi
Çatalçeşme sokağı, hanəsər, 6
(Nezaret-i Umur-ı Dahiliye) mühürler.
(Arı İnan, Ənvər Paşanın şəxsi məktubları, Ankara 1997, s. 20)
Ailəsi orta səviyyəli olmaqla onun təhsili üçün lazımlı hər şeyi etməyə cəhd göstərir. Üç yaşında ikən evlərinin yanındakı İbtidai Məktəbə gedər. "İlk bəsmələni