Şəhid Ənvər Paşa. Nevzat Kösoğlu
Osmanlı sultanına qarşı döyüşə girirdilər. İşin qəribə tərəfi bu zabitlərin Ənvər bəy daxil çoxu bir tərəfdən də dağlarda bu üsyançılarla döyüş halındadırlar. Böyük dövlətlərin müdaxilələrini qürurlarına sığışdıra bilməyib üsyan edənlər Osmanlını yenidən qurmağa çalışan padşaha qarşı bu dövlətlərin dəstəyini tələb edir, yaxud səs çıxarmazdılar. Ən qısa və köhnə şəkildə ifadə etsək, əsgər-vətəndaş ziyalılarımız, tam bir "ruhi və fikri teşevvüş" (qarışıqlıq) halındadılar.
Dövrün təhsil almışlarının hamısı Avropa təsiri altındadır və Qərbi nümunə götürməkdədirlər. Tripolidə İtalyanlarla vuruşarkən gənc Osmanlı zabiti və bir İttihadçı olan Ənvər bəy, xarici dostuna, qadın hüquqları mövzusunda bunları yazır:
"Amma, madam ki Avropanın mədəniyyətiylə bizdən daha üstün olduğunu və mövcudiyyətimizi davam etdirmək üçün bu mədəniyyəti təqlid etmək məcburiyyətində olduğumuzu söyləyirəm, o zaman bu mədəniyyətin pislikləri də istər-istəməz bizə gələcəkdir. Amma inşallah qadınlarımızın köhnə həyatından bir az da olsa nələrinsə qalması üçün daha diqqətli olarıq." (Hanioğlu, h.d.ə., 28 sentyabr 1912, mek.124)
Bu sətirlərdə Avropanın mədəniyyət üstünlüyünü qəbul etmiş olan insan yalnız sözləriylə deyil bütün həyatıyla tam inanmış bir Osmanlı və İslam qəhrəmanıdır, amma məmləkəti xilas etmək məsələsində beyni çox qarışdırılıb. Eynilə digərləri kimi Qərbi bütün təşkilatlarıyla qavrayıb şərh edə biləcək, iki cəmiyyət və mədəniyyət arasındakı fərqləri dəyərləndirəcək gücdə deyil. Bu baxımdan yuxarıdakı sözlər tək-tək ifadə edilmiş olsun, ya da olmasın, bütün bir dövrün oxumuşlarının ortaq qənaətidir.
Özünə, yəni öz mədəniyyətinə olan etibarı sarsılıb, həlli xarici mədəniyyətlərdə axtaran və xarici heyranlığına düşən oxumuşlar üçün zehni qarışıqlıq və qiymətləndirmə zəifliyi qaçınılmazdır. Osmanlı üçün çıxış çətinliyi bundadır ki, ənənəvi mədəniyyətimizə bağlı olanların, mədrəsədən yetişənlərin gərginlikləri, yaradıcı gücləri itmişdir. Bunlar Osmanlının problemləri barədə Katib Çələbidən, Koçi bəydən bəri görüşlər irəli sürsələr də, hərəkət gücünü itirmişdilər. Hücumçu olan, diri olan, gərginliyi yüksək olanlar yeni məktəblərdə yetişənlərdir; onlar da milli mədəniyyətlərinə etibarı sarsılmış, istiqaməti oxu-muşlardır. Sultan Həmid öz qurduğu məktəblərə istiqamət verə bilsəydi, canlandırmağa çalışdığı zehniyyəti buralarda hakim edə bilsəydi, bəlkə də, milli müqəddəslərimiz barədə bir dirçəliş hərəkatını başlada bilərdi. Çünki simvolu Ənvər Paşadır dediyimiz bu son dövr Osmanlı nəsilləri fövqəladə yaradılış imkanlarına sahib insanlar idi.
* * *
İttihadi Osmanı Cəmiyyəti 1895-ci ildən etibarən, məktəb xaricində ətrafını genişlətmək qərarı alır və Parisdəki Əhməd Rza bəylə əlaqəyə keçir. Əhməd Rza bəyin təklifi ilə Cəmiyyətin adı Osmanlı İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti olaraq dəyişdirilir. Cəmiyyət o il İstanbulda meydana gələn və "erməni patırdısı" olaraq xatırlanan qiyamı erməni qiyamı olaraq göstərən və küçələrə bunu padşah ətrafının təşkil etdiyi təbliğatını ehtiva edən afişalar asmağa çalışırlar. Abdullah Cövdət daxil yetmiş gizli cəmiyyət üzvü həbs olunaraq sürgünə göndərilir. Vətəni xilas edəcək “cəmiyyətçilər” bu xəyanət və saxtakarlıqlarıyla böyük dövlətlərin “Bab-i Ali”yə müdaxiləsinə zəmin hazırlamaq niyyətindədirlər.
Gizli cəmiyyət müxtəlif mərkəzlərdən icra edilən sıx təbliğatlarla bir tərəfdən də böyüməkdə və hər cür müxaliflərin toplandığı bir quruluşa çevrilməkdədir. 1896-cı ildən etibarən Hərb Məktəbində komitələr qurulmağa başlanır. Eyni il, Cəmiyyət içindəki anlaşılmazlıqlar səbəbiylə Əhməd Rza bəy başçılıqdan aşaraq yerinə Parisə gəlmiş olan Mizançı Murad bəy gətirilər. Bu dövrdə böyük dövlətlərin dəstəyini alaraq siyasi həll yolunda təbliğat aparılır. Cəmiyyətin 1896-cı və 1897-ci ildə iki müvəffəqiyyətsiz çevrilişə cəhdi olur və iştirakçılar həbs olunur.
1897-ci ildə türk-yunan savaşındakı zəfərimiz Sarayın gücünü artırır. Xaricdəki Murad bəy başda olmaq üzrə bir çox “Jön türk”, Sultan Həmidin əfvinə sığınaraq yurda dönür və Padşahın lütfüylə vəzifələrə yerləşdirilirlər. Əhməd Rza və ətrafı işlərinə davam edir. 1898-99-cu illərdə yenidən Sultan Həmidin adamlarıyla razılığa girişərlər; bir qismi xaricdəki Osmanlı səfirliklərində vəzifələrə gətirilir; Cəmiyyətin xaricdəki bəzi şöbələri bağlanır; bir çöküntü yaşanır.
Bu illərdə Şahzadə Səbahəddin bəy və Lütfullah bəyin Parisə qaçıb, cəmiyyəti maliyyə baxımından dəstəkləməyə başlamaları ilə yeni bir canlılıq başlayır. 4-9 fevral 1902-ci ildə toplanan Birinci Jön Türk konqresində anlaşılmazlıqlar yaşanır. Şahzadə Səbahəddin və ətrafındakı rum, erməni və alban nümayəndələr, Sultan Həmidi devirmək üçün 1878-ci il “Berlin razılaşması”na tərəf olan dövlətlərin müdaxilələrinin təmin edilməsini istəyən bir qanun layihəsi təqdim edirlər. Əhməd Rza bəy və Cenevredən gələn Jön Türklərin etirazlarına baxmayaraq, qanun qəbul edilir. Cəmiyyət ikiyə bölünür. Şahzadə Səbahəddin və ətrafı “Osmanlı Hürriyetperveran Cəmiyyəti”ni qururlar. Əhməd Rza bəy və yoldaşları isə “Tərəqqi və İttihad Cəmiyyəti” adını alaraq “Şura-yı Ümmət” qəzetini çıxarmağa başlayırlar. Bu parçalanmada, Şahzadə Səbahəddinin “edəm-i mərkəziyyətçi” və azadlıqlara vurğu edən fikirləriylə Əhməd Rza bəyin mərkəziyyətçi və radikal türkçü mövqeyi arasındakı qarşıdurma da öz təsirini göstərmişdir.
1905-ci ildə Parisə qaçan Dr. Nazım və Bahattin Şakirin səyləriylə Cəmiyyət daha da canlanır. 1906-cı ildə Selanikdə qurulmuş bir başqa gizli cəmiyyət olan “Osmanlı Azadlıq Cəmiyyəti” ilə “Tərəqqi və İttihad Cəmiyyəti” 1907-ci ildə birləşir, “İttihad və Tərəqqi” adını alır. Bu vaxt ölkədaxili təşkilatlanmalar sürətlənir.
Hikmət Bayur Əhməd Rza bəyin yazılarına və “Şura-yı Ümmət” qəzetinə söykənən Cəmiyyətin 1906-cı ilə qədər qiyamçılığın əleyhində olduğunu, (Hikmət Bayur, Türk İnqilab Tarixi, Ankara, 1983, c. 2, Hissə 4, s. 12) bu tarixlərdən etibarən, xüsusilə ordu mənsublarının ağırlığı artdıqca qiyamçılığa sürükləndiyini yazır. Başlanğıcda xarici dövlətlərin, ümumi islahatların tətbiq olunması üçün padşaha təzyiq etmələri açıq şəkildə istəndiyi halda, etnik qaynaqlı islahatlara müdaxiləni rədd etdiyi (Bayur, haqqında danışılan əsər, c. 1, Hissə 1, s. 249 .), getdikcə də nə şəkildə olursa-olsun, xarici müdaxilələrə qarşı çıxdığı görülməkdədir. Məhəlli yaxud etnik muxatariyyətlərə lap əvvəldən qarşı çıxılmışdır. Cəmiyyət, rəhbərlikdə mərkəziyyətçiliyi sərgiləyən mövqeyini sonuna qədər davam etdirmişdir. Cəmiyyət mənsubları, bir tərəfdən hadisələrin fonunda özbaşına meydana çıxan Türkçülük və İslamçılıq həssaslıqlarına əsaslanır. İctimai quruluş və mənəvi həyatımızda özümüz olaraq qalıb Qərbin elm və texnikasını götürməyimiz kifayətdir. Zamanın oxumuşlarından birinə aid olan bu məktub sətirləri daha sonra Ziya Göyalpın fikirlərinin də əsası olacaq:
"Biz