Şəhid Ənvər Paşa. Nevzat Kösoğlu
Balkan dəstələrinə qarşı qarşıdurmalara müəyyən vaxtlarda batareyasıyla qatılır:
"May ayında Mogilada on səkkiz nəfərlik Bolqar dəstəsiylə olan qarşıdurmaya iki topla qatıldım. İlk gerçək top və tüfəng atışını orada gördüm. Bu qarşıdurmada quldurlar tamamilə yox edilmişdi. Buna baxmayaraq topçu zabiti kimi qarşıdurmaya ciddi şəkildə qatıla bilməmişdim. Tək iş top atmaqdan ibarət idi." (Çingiz, h.d.ə., s. 46)
1903-cü ilin sentyabrında öz istəyi ilə piyada stajı üçünə 20-ci Piyada Alayının 1-ci Batalyonuna təyin edilir. "Mənim niyyətim Bolqar sərhədlərindəki bölgəni öyrənmək idi və bu sırada kəşfiyyat əsgərləri də silahlandırıldığından, döyüş anında geri qalmaq istəmirdim." (Ş. Hanioğlu, h.d.ə., s. 262) Bir ay sonra bu batalyon polis bölmələrinə paylandığından, Koçanadakı 19-cu Piyada Alayının 1-ci Batalyon, 1-ci Bölük komandirliyinə təyin edilir. Burada ikən Sultan Təpə ətrafında iki yüz nəfərlik bir Bolqar dəstəsi ilə qarşıdurmaya qatılır. Bölgəni yaxşı tanımadığından və birliklərə əmr verən Miralay, birgə hərəkət planı təmin edə bilmədiyindən qarşıdurma axşama qədər çəkir və axşam dəstələr qaçırlar. Ənvər bəy izləmək istəyir; batalyon komandiri icazə vermir; onun gəncliyinə qıymadığı üçün icazə vermədiyini söyləyir. Halbuki belə bir dəstənin onların sayca üstün birliklərinin əlindən qaça bilməsi Ənvər Bəyi dərindən sarsıdır. Bundan sonrakı qarşıdurmalarda mümkün olduğu qədər işi gündüz bitirməyə qərar verir. Əsgərlər onu sevir; ancaq zabitlər, qaydaları çox möhkəm tətbiq etdiyi üçün çox məmnun deyildirlər.
1904-cü ilin aprelində süvari stajı üçün Üsküpdəki 16-cı Süvari Alayının bir bölüyünə göndərilir. "Çox məmnun idim. Burada tək olacaqdım. Burada zabitlərdən hər cür vəzifənin tam tətbiq olunmasını istədiyimdən, əvvəlcə öz kefinə hərəkət etməyə alışmış olan bu əfəndilər heç məmnun olmadılar".
Vəzifəsinə laqeyid yanaşan bir zabitə həbs cəzası vermək məcburiyyətində qaldığını bildirir.
"Burada əvvəlki fikirlərimi dəyişdirmək məcburiyyətində qaldım. Çünki, məmurlardan yalnız könüllü iş istəmək demək ki, doğru deyilmiş. Bu belə olsaydı, qanunlara və içində var olan cəzalara gərək olmazdı. Demək ki, hər şeydən əvvəl dövlət işlərinin yaxşı nəticələnə bilməsi üçün qanunun nöqtəsinə-cən tətbiq olunması şərtdir.... Zabitlər komandirlərinə itaətsizliyə başlasalar, orada ediləcək heç bir şey qalmamışdır. O zaman komandir bacarıqsızdır, yəni əmrini həyata keçirmək gücü yoxdur. Belə bir vəziyyətin davam etməsi vətənin iflası mənasını verir." (Hanioğlu, h.d.ə., s. 263)
Ənvər bəy bacarıqsızlığına görə təqaüdə göndərilməli olan bir Miralayın, İstanbula bir neçə min lirə göndərib diviziya komandiri olduğundan bəhs edir. Bu cür hadisələrin zabitlər arasında mənəvi təsirləri olur.
Gənc zabitlər, bütün bu və bənzəri problemləri Əbdulhəmid zülmünə bağlamaq asançılığına özlərini qapdırmışdılar. O da "Və beləcə get-gedə bu pis hadisələrə bir son verib Əbdulhəmidin istibdadı yerinə Qanuni-əsasiyə söykənən bir dövlət təsisi lazım olduğu fikri içimdə böyüyürdü. Yoxsa hər cəhd sonda nəticəsiz qalacaqdı.” deyə düşünür. Avropanın təsir gücü ilə baş tutan islahatların ölkəni parçaladığını görür, ancaq bunu, məmləkətin zəif idarəsinə, pozulmağı da Əbdulhəmid istibdadına bağlayırdılar. Onlar pozulan rəhbərliyi düzəldəcəkdilər.
"Xristiyanların Avropa tərəfindən dəstəklənilməsi məmləkətdə əvvəlki ilə müqayisədə tam tərsinə bir bərabərsizlik yaratmışdı. Məmurlar artıq yalnız xristianlarınn işləri ilə məşğul olduğundan, kimsə müsəlmanların haqlarıyla məşğul olmurdu. Bir xristiyana edilmiş haqsızlıq dərhal cəzalandırıldığı halda, kimsə müsəlmanların haqqlarını nəzərə almırdı." (Hanioğlu, h.d.ə., s. 264)
İki ay da İştipdə qaldıqdan sonra stajı bitən Ənvər bəy Monastırdakı qərargaha dönür. Burada 1-ci və 2-ci şöbələrdə on beş gün işlədikdən sonra yeni qurulmuş olan Ohri və Kotsavo hərbi bölgələrinə müfəttiş təyin edilir. 7 Mart 1906-cı ildə kolağası (önyüzbaşı) olan Ənvər bəyin sıx və bezdirici quldur şəbəkələri ilə döyüşləri başlayır. "Bəzən bir ay sonra bir dəstənin təqibindən qayıdanda dərhal yeni vəzifələrə göndərilərdim. Və heç bir zaman yorğunluq, yaxud narazılıq hissimi göstərmədim".
Ferik Hadi Paşa və qərargah başçısı Həsən bəyin məsuliyyət şüuru içindəki səyləriylə Monastır və ətrafındakı dəstələr təmizlənər.
"Bu şəkildə iki il içində yalnız mənim əmrimdəki qeydlərə görə əlli dörd qarşıdurmada oldum. Ketihada apardığım döyüş mənim üçün nümunə oldu. Ondan sonra mübarizə apardığım dəstələri qaça bilməmələri üçün mühasirəyə aldım. Ondan sonra şəxsən yaxın döyüş üçün uyğun nöqtəni təsbit edib ən qısa zamanda hücum edirdim. Beləcə tez və çox vaxt əhəmiyyətsiz itkinlərlə məqsədimə çatırdım." (Hanioğlu, h.d.ə., s. 265)
Aprel ayındakı bir qarşıdurmada qıçından vurulur; bir ay qarşıdurmalardan uzaq qalır. Sonra yenə sıx və müvəffəqiyyətli döyüşlərə girir. Müvəffəqiyyətlərinə görə ona 4-cü və 3-cü Məcidiyə, 4-cü Osmaniye və qızıl ləyaqət medalları verilir.
Bir nəslin xəyalları
Bu bezdirici mübarizələr içində Ənvərin ulduzu parlamağa başlayır; sürətlə yüksəlir. 30 avqust 1906-cı ildə mayorluğa yüksələn Ənvər bəy iyirmi beş yaşındadır. 1907-ci ildə maaşı artırılaraq yenə Rum, Bolqar və Serb dəstələrindən ibarət olan qaçaqlara qarşı mübarizəyə göndərilir. Ənvər bəy bir tərəfdən dəstələrlə vuruşarkən bir tərəfdən də imparatorluğun xilası üçün düşünməkdədir:
"Bütün bu mübarizələr özünü bilənləri düşündürürdü. Hər gün məhv edilən dəstələrin yerinə yenisi ortaya çıxırdı. Hökumət bunların qarşısını almaq üçün təsirli gücü göstərə bilmirdi. Avropa hökumətlərinin etibarını itirmiş olması, artıq Osmanlı hökumətinin Rumeli hissəsini əldən çıxacağı hissini verməyə başlamışdı. Alban vətəndaşlarımız bunu anlayıb öz başları-nın çarəsinə qalmaq üçün döyüşürdülər. Onlar da məmləkətlərini zəbt edəcək yunançılıq fikrinə qarşı silahlanmışdılar. Bu qarışıqlıq içində hər kəsdə, elə hər gün ölməkdən və ya alçaldılma içində yaşamaqdansa, İstanbul idarəsini düzəltmək üçün döyüşmək, beləcə ya vətəni tamamilə qurtarmağa və yaxud bu yolda qürurlu şəkildə ölmək üçün döyüşmək həyəcanı oyanmışdı. Lakin hələ bunu hərəkətə çıxarmaq üçün bir təşəbbüs yox idi." (Çingiz, h.d.ə., s. 57)
Belə başa düşmək olur ki, gənc Ənvər də asan yolu seçmiş, zamanın digər ziyalıları kimi həlli Hökumətin dəyişdirilməsində axtarmışdır. Avropa hökumətlərinin güvəninin Kazanılmasını bir təminat kimi düşünməkdədir. Bu gün bizə çox avamca görünən bu baxış tərzi o günün ziyalılarının çoxunda olub. Halbuki eyni Ənvər xatirəsinin başqa yerlərində Avropalı dövlətlərin təklif etdiyi islahatların məmləkəti parçalamaqdan başqa bir şeyə yaramadığını da yazmaqdadır. Elə görünür ki, gerçəyi yaxından anlaya bilmələri üçün