Türkçülüyün tarixi. Юсуф Акчурин
“Tənzimat” da Avropa paltarını hər kəsə geydirdi, cəza və ticarət qanunlarını tərcümə etdirdi, Avropa dövlətlərinin maliyyə və administrativ təşkilatını təqlidlə məşğul oldu. “Tənzimat” cərəyanı sonra bir az da dərinləşərək düşünmək, düşüncəsini ifadə etmək və yazmaq kimi təsirləri də icra etdi. Bu fakt – müsəlman Osmanlı cəmiyyətində dünyagörüşünün dəyişməyə başlaması demək idi. “Türkiyə və Tənzimat”ın müəllifi deyir ki, “Tənzimatda ümumi məqsəd – İslami cəmiyyət quruluşunu əsrlərcə mənən və siyasi cəhətcə ayrı yaşadığı xristian cəmiyyət quruluşuna yaxınlaşdırmaq idi”. Bu məqsədin zahiri və mexaniki tərəfi ümumilikdə itaətə alışmış müsəlman Osmanlı təbəəsi üzərinə yavaş-yavaş tətbiq olundu, lakin dərin düşüncə və vicdani sahələrdə uğur yalnız fikri təcrübənin təsiriylə əldə edilə bilərdi. Bu ideologiya nöqsanının mənfi nəticələri yaxın vaxtlara qədər müşahidə olunurdu.
“Yeni osmanlılar” hərəkatı nəzəri olaraq “Tənzimat”ı tamamlayır. “Yeni osmanlılar” “Tənzimat”ın idarə hüququ ilə əlaqədar tədbir və qanunlardan çox da irəli getmək istəməyən ehtiyatlı addımlarını cəsarətlə təməl hüquq sahəsinə keçirərək hökmdarın və hökumətin hüquq və səlahiyyətini məhdudlaşdırmaq, əvəzində əhalinin hüquq və azadlığını genişləndirmək məqsədi daşıyırdılar. “Yeni osmanlılar” bir cəhətcə “Tənzimat”çıların radikalları idi, lakin bu radikallıq bəzən dağıdıcı idealizmlə də qarışırdı. “Tənzimat”çılar hərdən “Yeni osmanlılar”la toqquşurdular. İxtilaflarının əsl ağırlıq mərkəzi – hökumət və hökmdarın hüquq və səlahiyyəti ilə “millət”in hüquq və azadlığının bərabərləşdirilməsi məsələsi idi.
“Yeni osmanlılar”ın siyasi ədəbiyyatında “vətən”, “millət”, “hüquq” və “azadlıq” sözləri təkrarlanır, “Tənzimat”ın rəsmi vəsiqələrində isə mənşə etibarilə qərbdən gəlmə bu sözlərin çox istifadə edilməsindən çəkinirdilər.
“Tənzimat”çılarla “Yeni osmanlılar”da milliyyət məfhumu
“Tənzimat”çılar və “Yeni osmanlılar”ın lüğətində “millət” kəlməsinin mənası çox açıq deyildi. Hərçənd, bu ifadəni fransızcanın “La Nation”u qarşılığında istifadə edirlər, lakin birləşmiş fransız milləti ilə Osmanlı dövlətinin təbəəsi olan müxtəlif qövmlər milliyyət nöqteyi-nəzərindən çox fərqli olduğuna diqqət yetirməmiş kimi görünürlər. Yuxarıda söylədiyimiz kimi, Avropadakı fikir və hərəkatlar araşdırılıb Osmanlı ictimaiyyətinə təqdim edilmədiyindən, Osmanlıda da “milliyyət məsələsi” tam təhlil edilib işıqlandırılmamış, “millət” ifadəsinə dəqiq mövhum kimi yanaşılmamışdır. “Tənzimat” və “Yeni osmanlılıq” fikrinin yaxşı işlənmədiyinə aşkar bir dəlil də “millət”in tərifsiz qalmasıdır.
“Millət” anlayışının nəzəri tərifinə girişməyin Osmanlı ictimaiyyətinin fəaliyyətdə parçalanmasına gətirib çıxaracağından “Tənzimat”çı və “Yeni osmanlılar”ın şüurlu olaraq çəkindikləri iddia oluna bilər. Və yaxud Osmanlı ictimaiyyətini gerçəkdə olmuş və mövcud bir millət kimi təsəvvür edərək, “millət” anlayışını da o faktı ifadə etmək üçün istifadə etdikləri deyilə bilər. İkinci təqdirdə “Tənzimat”çıların da, “Yeni osmanlılar”ın da Avropanın bütün siyasi həyatını alt-üst edən milliyyətçi hərəkatlarını, Osmanlı ölkələrində baş verən milli qiyamları ya eşitməmiş, yaxud bu hadisələrin mahiyyətini anlamamış olmaları lazımdır ki, bu nəzəriyyə də, əlbəttə, etibarsızdır. Ancaq həqiqətdə mövcud olmayan milləti fikirdə varmış kimi təsəvvür edərək, bu təsəvvürün reallaşması ümid və əməliylə “millət” anlayışının təhlil və tərifindən çəkinmələri güman edilə bilər. Bu halda “Yeni osmanlılar”ın Osmanlı ictimaiyyətini müsəlman və qeyri-müsəlman, türk və qeyri-türk olaraq ayırmadıqları üçün bir millət hesab etdiklərinə hökm vermək lazım gəlir; yəni “Yeni osmanlılar” da “Tənzimat”çılar kimi, indi istifadə etdiyimiz sözlərlə desək, “Osmanlıçı” idilər. Bu zümrəni fransızca “Les jeunnes Turcs” (“Gənc Türklər”) adlandırsalar da8, türkcə özlərinə “Yeni osmanlılar” adını vermələri bu məqsədlərindən qaynaqlanır. Lakin biz bu hökmlərimizdə əsər və sənədlərdən çox, məntiqi çıxarışlara istinad edirik; əsər və sənədlərin dəstəklənməsinə ehtiyac vardır.
“Millət” ifadəsi belə qeyri-müəyyən və ümumi qaldıqca, bu da faydalı sayıldıqca, əlbəttə, siyasi sahədə türkçülük mövzusu ola bilməzdi. Həqiqətən, “Tənzimat” dövründə “Türk” və “Türkçülük”, “Türk milləti”, “Türk milliyyəti” kimi ifadələrə rast gəlmirik9 və indi bu kəlmələrlə ifadə olunan mövhumların o dövrdə əlamətləri belə olmayıb. Ancaq milli duyğu və düşüncənin tamamilə yox olmadığına dair dil, ədəbiyyat, filologiya və tarix sahəsində bəzi əlamətlər mövcuddur.
“Tənzimat” ədəbiyyatında türkçülük
Məsələn, “Tənzimat” ədəbiyyatının atası olan Şinasi tərəfindən Liman naziri Zivər Əfəndiyə ithaf olaraq 1845-ci il tarixində yazılan bir təbriknamənin müqəddiməsinin birinci misrası fransızca, ikincisi sırf türkcə, üçüncü və dördüncüləri isə ərəbcə və farscadır. Şairin bu əsərində türkcəyə də fransızca, ərəbcə və farsca kimi müstəqil bir mövqe vermək istədiyi zənn edilə bilər. Şinasinin bu misrası o zamana qədər bol-bol istifadə olunan türkcə Bektaşi nəfəsləri, aşıq türküləri, xalq mahnıları kimi bədahətən deyilmiş bir nəğmə deyil; milliyyət fikirlərinin Avropa həyat və siyasətinə mühüm, hətta faciəvi təsirləri müşahidə edilərkən Parisdə olmuş, Avropa fikirləri və elmləri haqqında məlumat əldə etmiş, oranın elm və ədəbiyyat mühitinə girə bilmiş çox şüurlu bir türkün düşünərək, əziyyət çəkərək yazdığı bir sətirdir:
“Ululuğun dənizində görəməz kimsə kara”.
Bu misranın müəllifi Şinasinin ikinci dəfə Parisə getdiyi zaman türk lüğətini müqayisə etdiyini, sonra o zamanlar “Lisani Osmani” deyilən dili türk danışıq dilinə uyğunlaşdırmaq üçün çəkdiyi əziyyətlə sadə türkcə bəzi mənzumələr (məsələn, “Qartal balasıyla qarğa hekayəsi”) yazmağa çalışdığını da yada salsaq, Qərb düşüncəsi və məziyyətlərini Avropaya gedən digər yoldaşlarından daha yaxşı anlayan bu mütəfəkkir yazarı dil və ədəbiyyat sahəsində türkçülüyü ilk sezmiş bir Osmanlı türkü kimi qəbul edə bilərik. Və bu zənnimizdə yanılmırıqsa, onda qərb türkçülüyünün dil və ədəbiyyatında ilk türkçülük əlaməti XIX əsrin ortalarında təzahür etmiş olur.
Tənzimat dövrü şairlərindən “Yeni osmanlılar” siyasi zümrəsinə daxil olmuş Ziya Paşanın dil və ədəbiyyat türkçülüyü Şinasidən daha qabarıqdır. Məşhur “Şeir və İnşa” məqaləsini bu baxımdan dəlil kimi göstərə bilərik. Ziya Paşa bu məqaləsində “Osmanlı” ifadəsini türk müqabilində, yəni “Tənzimat”dan əvvəlki mənasında istifadə edərək köhnə Osmanlı şairlərinin əsərlərini xatırlatdıqdan sonra deyir ki:
“…