Elektr va gaz payvandlash. Monografiya. Qodir Abdullayevich Botirov

      ISBN 978-5-0059-2149-9

      Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

      KIRISH

      Mustaqil O‘zbekiston davlatimizning keyingi iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti oliy o‘quv yurtlarimiz oldiga qo‘ygan vazifalarining nechalik muvaffaqiyat bilan bajarilishi ko‘p jixatdan bog‘liq. Chunki oliy pedogogik o‘quv yurtlari talabalarini mehnatga, ijtimoiy hayotga tayyorlashdek ulkan vazifalarni bajarish, maktablarda mehnat darslarini o‘tish madaniyatiga asos soladi, o‘z kasbiga muxabbat uyg‘ota borib, bilim, ko‘nikma va malakalarini hosil qiladi.

      «Ta’lim to‘g‘risida» Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da uqtirib o‘tilganidek, talabalarga zamonaviy politexnik ta’lim, mehnat tarbiyasini berish, kasb tanlashga yo‘llash ishlarini o‘rgatish, ularning bilim va kasbiy maxoratini hosil qilish muhimdir. Buning uchun maktablarda mehnat darslarini tashkil qilish uchun avvalo pedogogika oliy yurtlarida yaxshi jihozlangan o‘quv jihozlari, laboratoriya va o‘quv ustaxonalarini tashkil etishni va ulardan unumli foydalanishni o‘rgatish kerak bo‘ladi. Bo‘lg‘usi mehnat darsidan dars beruvchi o‘qituvchi, oliy o‘quv yurtlarida olgan tajribasi, bilim va ko‘nikmalariga suyangan holda dars beradilar.

      Minnatdorchilik: Ushbu uslubiy kurstmani tayyorlashda «Texnologik ta’lim» yo’nalishi 3 kurs talabasi Ulug’bek Mamadjonov matnlarni terishda, kompyuter grafikasi bilan ishlashda yaqindan yordam berdi.

      MAVZU: «O‘QUV USTAXONALARIDA MEHNAT HAVFSIZLIGI TEXNIKASI VA YONG‘IN HAVFSIZLIGI»

      MAQSAD: O‘quv ustaxonalarida mehnat havfsizligi texnikasi va yong‘in havfsizligi bilan tanishtirish.

      AMALIY KO‘NIKMALAR

      – mehnatni xavfsiz tashkil etish;

      – yong‘inga qarshi chora-tadbirlarni amalga oshirish.

      NAZARIY BILIMLAR

      – payvandlash ishlarini bajarishda shikastlanish turlari va sabablari;

      – shikastlanishning oldini oluvchi chora-tadbirlarni tarkibi;

      – elektrpayvandlash ishlarini bajarishda elektr xavfsizligi;

      – issiqlik va yorug‘lik nurlaridan saqlanish choralari;

      – zararli chang va gazlar zaharlanishdan saqlanish choralari;

      – ish joyini shamollatish (havoni tozalash) usullari;

      – elektr va gaz payvandlash jihozlarini ishlatish qoidalari;

      – jamokor (maxsus kiyim) va ularni kiyib yurish qoidalari;

      – yong‘in chiqishining asosiy sabablari;

      – yong‘inning oldini olish chora tadbirlari;

      – yong‘inni o‘chirishda birlamchi vositalardan foydalanish qoidalari;

      – yong‘inni bartaraf (o‘chirish) etishda o‘zini tutish qoidalari;

      – yong‘in chiqqanda odamlarni ko‘chirish (evakuatsiya) rejalari

      MAVZU DOIRASIDAGI ASOSIY MA’LUMOTLAR

      Shikastlanish turlari. Eritib payvandlashda payvandchiga u yoki bu darajada havfli ta’sir qiluvchi quyidagi xolatlar mavjud:

      – insonning elektr zanjirni tok o‘tkazuvchi qismiga tegishi natijasida elektr toki ta’sirida shikastlanishi;

      – elektr yoki nurlardan ko‘z va terining ochiq yuzalarining shikastlanishi;

      – payvandlash jarayonida ajralib chiquvchi zararli gazlar, xonani changlar bilan ifloslanishi va har xil moddalar bug‘lanishidan zaharlanishi;

      – payvandlashda metal va shlak tomchilaridan kuyishi;

      – bosim ostidagi gaz ballonlaridan noto‘g‘ri foydalanganda, yonuvchan moddalar saqlangan idishlarni payvandlaganda hamda yonuvchan va portlashga moil moddalar yaqinida payvandlagandagi portlashlar;

      – payvandlashda erigan metal va shlaklardan yong‘inlar chiqishi;

      – og‘ir buyumlarni payvandlashga tayyorlash va payvandlash jarayonidagi har xil turdagi mexanik xarakterga ega bo‘lgan shikastlari;

      – Payvand choklarni gamma yoki rengen nurlari bilan nurlanishi.

      Elektr tokidan shikastlanish havfining oldini olish. Eritib payvandlashda payvandlash manbai sifatida kuchlanishi o‘zgarmas tokda 110 V, o‘zgaruvchan tokda 80 V va plazma yordamida payvandlash va kesishda 170—200 V ishlatiladi. Shuning uchun ularda elektr yoyi uzilganda 0,5 sekund ichida tokni o‘chiruvchi avtomatik jihozlar bo‘lishi shart.

      Inson tanasining elektr qarshiligi turg‘un bo‘lmaganligi sababli terining quruq xolatida qarshilik 8000—20000 OM ni tashkil etadi (qo‘l nam bo‘lganda, terining shikast joylarida qarshilik 400—1000 OM gacha pasayadi). Xavfsiz kuchlanish 12 V gacha hisoblanadi (ko‘chma yoritgich). Agar payvandchi tor xonada ishlayotgan bo‘lsa va metal yuzalarining ko‘p maydoni bilan aloqada bo‘lsa, elektr tokidan shikastlanishni oldini olish uchun quyidagilarga:

      · payvandlash transformatori va yoyi bilan bog‘liq hamma simlar mustahkam (ishonchli) izolatsiyalangan bo‘lishi va payvandlash transformatorining qobig‘i sim orqali yerga ulangan bo‘lishi;

      · ta’minlash manbai qobig‘i, apparat qutisi, yordamchi elektr jixozlar yerga ulanishi;

      · yerga ulanadigan simning ko‘ndalang kesimi 25 mm² dan kam bo‘lmasligi;

      · payvandlash jixozlarini ulash, o‘chirish, ta’mirlash ishlarini faqat navbatchi elektromanter tomonidan bajarilishi;

      · ta’minlash manbalarida yuqori kuchlanishlarni o‘chiruvchi avtomatlardan qo‘llanilishi;

      · elektrod ushlagichning ishonchli tuzilishi, izolatsiyalangan bo‘lishi ish jarayonida metal yoki payvandchining qo‘liga tok o‘tkazuvchi qismlarni tegmasligi, elektrod ushlagich yuqori mexanik chidamlikga va 8000 ga yaqin elektrodni siqib (ushlab) turishga mo‘ljallangan bO‘lishi;

      · yoritish manbai 12 v dan oshmasligi jamokor va qo‘lqoplar butun va quruq bo‘lishi, tor va yopiq joylarda ishlaganda rezina kalish va gilamcha ishlatilishiga rioya qilish shart.

      Yuqorida aytib o‘tilgan talablar bilan birga elektr tokidan shikastlanishning oldini olish uchun yuqori kuchlanish zanjirining klemma va siquvchi boltlariga tegish, avtomat mexanizmlarining qopqoqlarini yechish, apparat qutisining eshiklarini ochish, transformatorlarini sozlash va boshqalar man etiladi.

      Elektr yoyi nurlaridan shikastlanish xavfini oldini olish. Payvandlash yoyi yorug‘lik nurlarining manbai hisoblanib, uning nuri ta’siridan ko‘z 10—15 soniyada nurlanib kuyishi mumkin. Uzoq muddat nur ta’siridan ko‘z qorachig‘ining ishdan chiqishi va ko‘rish qobiliyati yo‘qolishi mumkin. Ultrabinafsha nurlari oftobning infraqizil nurlar kabi to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’siridan,