Мангу латофат: бадиалар. Иброҳим Ғафуров

      Нега ўлумкашларни чақирдингиз, ҳазратим!

      Ахир улар кимни аяганлар? Кимга шафқат қилганлар?

      Сизнинг бу мардона сўзларингизни амир ҳазратлари ўқимади деб ўйлайсизми?

      «Бухоро воқеалари…»ни охирлатиб қўяйлик. Шу кичкина асарда тарих, ҳаракату ўлка кишиларининг замон ўзгараётгандаги аҳвол руҳияси ниҳоятда аниқ акс этади:

      «Мен (Миллер)дан рухсат олиб, ҳозир унга шу арзни қилдим: «Ҳазрат уламо ва аъёни Бухоро! Жаноб олийнинг ушбу кунги марҳамат олийлари ила бутун Бухоро қариндошларимизни табрик этмоқға жасорат этарман. Умидвормизки, бу қийматбаҳо фармоннинг жорий ва маърифий бўлушига ҳазрат уламо ионат этсалар. Амир ҳазратларининг бу бахшиши шоҳоналари халойиқнинг тараққий ва осойишига албатта сабаб бўлур. Бутун Самарқанд аҳолиси номидан бандалари бул мажлисда арз табрик ва эҳтиром этарман!»

      Ҳозирунлардан бири: «шаръи шарифга мувофиқми?» – деди. Қози калон бунга хитобан: «Мен бошдан охиригача ўқудум. Шаръи шарифга мувофиқдур. Бинобарин, ёрдам қилурмиз», дедилар. Мен ташаккур айmuб, ўртадан чекилиб, еримга қайтдим.

      Фармон фақат 500 нусха қадар босилган эканким, (Миллер) котибининг қўлида эди. Халқға 500 нусха қадар тарқатдилар. Аммо андаги халқ мингларда бўлуб, сўнг устига ҳужум эткан эдилар. «Халқ бетартиблик қилди» деб (Миллер) жаноблари манифест тарқатмоқдан манъ этди. Гўё қоғоз қаҳат, ёинки, ақча йуқ эди ва илло, эллик минг нусха тарқатмоқ керак эди. Бухоро ҳукуматини бул байда билмайман, ақлими етмади ёинки ихтиёрими йуқ эди?!

      Ҳаммамиз ва элчи чиқиб кетдук. Арк атрофида бир неча минг халқ тўпланган эди. Мен, Чартуф мулла Ҳайдарбек ва Исохуруфни ёшлар бир ҳовлига таклиф этдилар. Бордук. 50 – 60 нафар ёшлар тўпланди. Табрик этдук. Алар кўчаларга чиқиб намойиш қилмоққа машварат этдилар. Бизлар манъ этдук. Ёшлар қабул қилмадилар. Охири бироз эътидол ила ҳаракат этмоққа шиддатли суратда тавсия этиб чиқдук.

      Бориб бироз истироҳат ва таом этдук. Соат 3. Яна ёшлар мажлисига қайтдук. 200га қадар киши тўпланган экан, Лаби Ҳовуз ва бошқа жойларда митинг ва жамият қилиб эканлар. Фармонни баланд овоз ила ўқуб халойиққа тушунтурубдурлар. Ҳатто бир-икки минг халқ тўпланган жойлар бўлубдур. Ёшлар ниҳоятда масрур ва масъуд эдилар.

      Бизлар (Маҳмудхўжа ва мулла Ҳайдарбек) бир исломия қулуби (мажмуи) таъсис этмоқға машварат бердук. Ўзлари ҳам бир жамият хайрия учун қонун тузатган эканлар. Бизлар ҳам аъзо ёзилдук. 2 минг сўмга қадар ақчалари бўлди. Ёшлардан Файзуллахўжа Убайдуллахўжа ўғли жаноблари 500 сўм, Сатторхўжа 100 сўм берди.

      Эртага намойиш қилиб, амир ҳазратларига арзи ташаккур ва изҳори убудият учун алам кўтариб аркға бормоқчи бўлдилар. Бизлар уламога қаттиқ тегар деб манъ этдук…»