Бабахан дастаны / Дастан Бабахана. Кылыч Сайяди
тапшыра. Шулай итеп, илгә кабат Кояш хуҗа була, аның белән бергә Бәхет һәм Яшьлек тантана итә башлый.
Азәрбайҗан галимнәре әсәрнең Низами Ганҗәви традицияләрендә, әдәби яктан югары кимәлдә язылуын белдерә, гыйльме-нөҗүм (йолдызнамә) белән бәйле булуын ассызыклыйлар, планеталарның йолдызларга якынаюы Җиргә нинди бәлаләр китерүен тасвирлаган әсәр, диләр. Бу хакта бәхәс итүнең урынсыз икәнлеге белән килешергә кала.
Иҗтимагый-сәяси мотивлары ягыннан караганда, Гассар Тәбризинең «Мәһрү-Мөштәри» дастаны гаделлекне яклап, тиран хөкемдарларга каршы юнәлдереп язылган, халыкның күңел хисләренә аваздаш төс алган. Әсәрдәге мәгънәләрдә тәкъдир хөкеме өстен чыгарыла, хәтта кара язмыш, явызлык алып килүче Бәһрам, Гарахан җиңелә, яшьләрнең бәхетенә каршы төшкән шаһ та, якыннары да илнең кояшын, бәхетен сүндерүчеләр булып күзаллана. Язмыш итеп бирелгән тигез мәхәббәтне инкяр итү, аңа каршы чыгу тәкъдиргә каршы бару буларак аңлатыла. Ә Кылыч Сайядиның «Дастаны Бабахан»нында мәхәббәтне инкяр итү, гашыйкларны үтерү илне юк итү, бәхетсез һәм киләчәксез калдыру буларак сурәтләнә. Бу яктан «Дастаны Бабахан» әсәре «Мәһрү Мөштәри»дән дә узып киткән һәм тагын да тирәнрәк эчтәлекле мәгънәләргә ия.
XIII гасырда, язылу датасы 1211 елга туры килергә тиешлеге фәндә ачыкланган, фарсы телендәге «Бәхтияр-намә» халык романында да Зөһрә мәхәббәт каһарманы буларак телгә алына, чибәрлектә аның белән ярышу мөмкин түгел икәнлеге белдерелә. Бу факт халык арасында Зөһрәнең Таһирга тугры мәхәббәте турында риваятьнең электән телдән телгә йөрүен расларга мөмкинлек бирә төсле. Зөһрә хакында телгә алынган әсәрләр тагын да бар. Алардан чыгып, Таһир-Зөһрә вакыйгалары электән таралыш алган, дигән фикерне алга сөрергә һәм дәлилләргә мөмкинлек бирә сыман. Әмма мондый күзаллауны алга сөрү хата булыр иде. Чөнки ул риваятьләрдә Зөһрә Таһирдан башка, ялгызы гына телгә алына. Бу исә бөтенләй башка риваятьнең күздә тотылуын аңларга ярдәм итә. Гарәп мифологиясе буенча, гаҗәеп чибәр кыз булган икән, аның исеме Зөһрә икән. Һәм менә аңа Һарут белән Марут исемле фәрештәләр гашыйк була. Зөһрәгә алар Аллаһы Тәгаләнең кодрәтле исемнәрен чишә. Кыз шул исемнәрне әйтә һәм шул сәбәпле күккә аша. Монда аңа үлемсезлек бирелә, ул Зөһрә (Венера) йолдызы икән. Шуннан бирле күк җисемнәренең көйче-музыканты, аларның җырларына көйләр иҗат итеп уйнаучы икән. Димәк, «Дастаны Бабахан»дагы Таһир-Зөһрә вакыйгаларына бу Зөһрәнең бөтенләй катнашы юк.
Әсәрендә Кылыч Сайяди Зөһрәне бер генә тапкыр да йолдызларның көчсезе буларак искәртми, телгә алмый, Һарут һәм Марут турында да сүз кузгатмый. Бу исә аның ул риваятьтән хәбәрдарлыгы, бәлки, булмагандыр дигән фикергә этәрә. Югыйсә «Һарут-Марут кыйссасы» Насретдин Рабгузыйның 1310 елда язылган, Алтын Урда әдәби ядкярләре исемлегенә кертелгән, халык арасында популяр булган «Кыйссасел-Әнбия» («Пәйгамбәрләр турында кыйссалар») китабында урын алган. Аның гарәп телендәге вариантлары да очрамый калмагандыр.
Кылыч Сайяди үз каһарманнарын күккә ашырмый, алардан йолдызлар