Яланғоч иқтисодиёт. Чарльз Уилан
ё рағбатлантириш масаласини эътиборсиз қолдиради, ёки одатда мантиқ билан иш кўрадиган одамлар жазодан қочиб-қутулиш учун ўз хулқ-атворини қандай кескин ўзгартира олишлари мумкинлигини ҳисобга олмайди.
Хусусий секторга келсак, унинг мўъжизавий томони рағбатлантиришлар тўғри йўналтирилгани ва охир-оқибат барча учун фойда келтиришида, тўғрими? Афсуски, ҳар доим ҳам эмас. Америка корпорациялари юқоридан пастгача, бир-бирига рақобатчи бўлган ва тўғри йўналтирилмаган рағбатларга тўла чоҳдир. Фастфуд ресторанларида касса ёнидаги мана бу ёзувни кўрганмисиз: “Агар сизга чек берилмаган бўлса, овқатингизни текин қилиб берамиз. Илтимос, бунинг учун менежерга мурожаат қилинг”. “Burger King” оилавий ҳисоб-китобларингизни аниқ тарзда олиб боришингизга ёрдам бериш мақсадида чек берадими? Албатта, йўқ. Компания ўз ходимларининг ўғрилик қилишларини истамайди холос. Ресторан ходими учун ўғрилик қилиб, қўлга тушмасликнинг ягона усули – сотувни кассада рўйхатдан ўтказмай амалга ошириш. Бунда сотувчи сизга гамбургер ва чипс сотади, лекин чек бермайди, пул эса сотувчининг чўнтагига кетади. Иқтисодчилар буни директорагент муаммоси деб аташади. Директор (“Burger King”) компания манфаатларига тўғри келмаслиги мумкин бўлган кўпгина ишларни бажаришга мойил агент (кассир) ни ёллайди. Шу билан бирга, “Burger King” ўз ходимларини бошқариш, уларнинг ўғирлашларига йўл қўймаслик учун кўп вақт ва пул сарфлаши мумкин ёки осонроқ йўл ни танлаб, назорат функциясини тегишли рағбатлантириш орқали истеъмолчига бериши мумкин. Шундай қилиб, кассадаги ёзув чиндан ҳам ақлли бошқарув воситасидир.
Шуни таъкидлаш керакки, директор-агент муаммоси Америка корпорацияларининг нафақат қуйи қисмида, балки энг юқори поғоналарида ҳам мавжуд. Гап шундаки, Американинг йирик корпорацияларини бошқарадиганлар (бош директорлар ва бошқа топ менежерлар) ҳар доим ҳам бу компанияларга эгалик қилувчи шахслар, яъни акциядорлар бўлмайди. Айтайлик, мен “Starbucks”нинг улушига эгалик қиламан, лекин компания бош директорининг исмини ҳам билмайман. Қандай қилиб директор манфаатларимни кўзлаб ҳаракат қилаётганига амин бўлишим мумкин? Дарҳақиқат, корпоратив менежерларнинг “Burger King” кассирларидан фарқи йўқ, деб ишонишга жуда кўп асослар мавжуд: директорларда ўз компанияси манфаатларига ҳар доим ҳам тўғри келмайдиган хатти-ҳаракатларга ундовчи майллар бор. Улар кассадан бошқача усулда пул ўмаришлари мумкин. Масалан, шахсий самолёт сотиб олиш ёки гольф клубларига аъзо бўлиш учун компания бюджетидан ўзларига маблағ олишлари мумкин. Улар акциядорларга эмас, балки ўзларига фойда келтирадиган стратегик қарорларни қабул қилади. Масалан, иккита ёки ундан ортиқ компания бирлашган ҳолатларнинг учдан икки қисмида бирлаштирилган корхоналар қиймати ошмайди ва бирлашувларнинг учдан бир қисмида акциядорлар зарарга кириб кетади. Нега шундай ақлли бош директорлар кўпинча молиявий фойдаси кам бўлган ишларни қилади?
Иқтисодчиларнинг фикрига кўра, бу саволга бериладиган жавобнинг бир қисми шуки,