Казан ханлыгы / Очерки по истории Казанского ханства / Essays in the History of the Kazan Khanate. Михаил Худяков
кире кага.
Идел буенда әлеге сугышлар барганда, Хлыновтан хәрби отряд чыгып, Нократ буйлап Камага төшә һәм казаннарның тылында хәрәкәт итә башлый. Алар дәүләтнең эчендә сәүдә корабларын талыйлар. Казан хөкүмәте, Нократ ушкуйникларын тар-мар итәр өчен, төньякка гаскәр җибәрергә мәҗбүр була. Казаннар бу эшне уңышлы башкара – Нократ краеның башкаласы Хлынов яулап алына, һәм анда Казан калгае (наместник) билгеләнә. Русларның партизан отряды Кама буйлап өскә күтәрелә һәм Вычегда аша әйләнеч юл белән Устюг җиренә юнәлә.
1469 елның язында рус хөкүмәте Казанга каршы беренче зур яу оештырырга ниятли. Алар татар башкаласын Идел буйлап өстән һәм астан кыскычка алырга уйлыйлар. Шул максат белән Устюгта һәм Түбән Новгородта ике гаскәр җыела. Устюг чирүе Молома, Нократ, Кама буйлап төшеп, Казанга астан һөҗүм итәргә тиеш була. Ә Түбән Новгород чирүе Идел буйлап югарыдан хәрәкәт итә, әмма бу ният гамәлгә ашмый. Рус чирүләре Казан янына аерым-аерым килә, һәм аларның һөҗүме кире кагыла. И. Д. Рун җитәкчелегендәге Түбән Новгород гаскәре Казанга 21 майда килеп җитә. Алар Казан бистәсендә янгын чыгаралар һәм, шуның белән чикләнеп, Иделнең өскерәк агымында урнашкан Коровнич атавына килеп урнашалар. Казаннар алар артыннан чирү җибәрә, ләкин ул дошманны тар-мар итә алмый. Руслар да, һөҗүмне яңартмыйча, Түбән Новгородка чигенә. Юлда аларга янә казаннар ябырыла. Устюг чирүенең кичегүе аркасында зур яуның нәтиҗәсе уңышсыз була. Ярослав кенәзләренең кул астындагы Устюг чирүе Молома Нократка кушылган су юлында шактый тоткарлана. Шул арада Казан хөкүмәте үзенең Хлыновтагы калгаеннан Устюг чирүенең хәрәкәте хакында хәбәр ала һәм каршы торырга әзерләнә. Устюг яугирләре Казанга якынлашкач, аларны Казан корабларыннан торган флотилия каршы ала һәм су өстендә сугыш була, бу – Казан ханлыгы тарихында сирәк күренеш. Рус елъязмачысы бу сугышны болай тасвирлый: «Иделдә устюжаннар һәм бөек кенәзнең боярлары яу чыкты; татарлар устюжаннарны һәм бояр оланнарын җиңде; шунда Микита Константиновичны (Ярослав кенәзләренең берсе) үтерделәр һәм Юрло Плещеевны иптәшләре белән әсирлеккә алдылар»[37].
Русларның бу сугышта ярты гаскәре юкка чыгарыла. Калганнар, бер көймәдән икенчесенә сикерә-сикерә (монда аеруча кенәз Ухтомский уңыш казана), көч-хәл белән котылып качып китә һәм, чолганыштан чыгып, Түбән Новгород чирүе белән кушыла.
С. М. Соловьёв яза: «Теркәлгән дүрт яуда[38] бернигә дә ирешелмәде (руслар тарафыннан): бөтен эш дошманның олысларын талаудан гыйбарәт булып, казаннар да моңа каршы кул кушырып утырмады; Ярослав кенәзенең гаскәре кичергән югалтуларны Рунның Казан бистәләрен яндыруы гына каплый алмады, ул гына да түгел, уңыш казаннар ягында калды, чөнки алар Нократны (Вятканы) буйсындырдылар»[39].
Устюг отрядының Түбән Новгород гаскәре белән кушылуын ишеткәч, рус кенәзе яугирләрне яңадан коралландыра, азык һәм кием белән тәэмин итә дә Казанга янә һөҗүм итәргә боера. Гаскәрне җитәкләргә бөек кенәзнең
ПСРЛ. – Т. IV. – С. 149.
Ул дүрт яу дип Касыйм солтан һөҗүмен, чирмешләргә каршы кышкы илбасарлыкны, Нократ ушкуйникларының талавын һәм Устюг белән Түбән Новгородтан зур яуны саный.
Соловьёв С. М. История России. – С. 1416.