Cengiz Han'ı Aramak. Анонимный автор
Topkapı Sarayı Müzesi, III. Ahmed Kitaplığı, Envanter Nu: 2937; Ebülgazi Bahadır Han. Şecere-i Türk. Çev. Arif Acaloğlu, İstanbul: Selenge Yayınları, 2020, s. 58-59; Michal Biran. Cengiz Han. Çev. Ahmet Fethi Yıldırım, İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2019, s. 49-51.
29
Kahraman, cesur, yiğit gibi manalara gelen bir onurlandırma ifadesi olarak kullanılmaktadır. Volker Rybatzki. Die Personennamen und Titel der Mittelmongolischen Dokumente. Helsinki: Publications of the Institute for Asian and African Studies, 2006, s. 209; Ferdinand Lessing, Moğolca Türkçe Sözlük, C. I, Çev. Günay Karaağaç, Ankara: TDK, 2003, s. 108. Ayrıca Moğol tarihi ile ilgili isim ve terimlerin anlamları hakkında detaylı bilgi için bk. Paul Buell. Historical Dictionary of the Mongol World Empire. Maryland: The Scarecrow Press, 2003; Timothy Michael May. The Mongol Empire. California: Abc-Clio, 2017.
30
Yesügey Bagatur’un bu eşinin adı Sagan Setsen’in eserinde Dagaşi, Mergen Gegeen’in eserinde ise, Mangala olarak geçmektedir. Bk. Sagan Setsen. Erdeniin Tovç. Haz. M. Bayarsihan, Ulaanbaatar: Tüühen Survalç Biçgiin Tsvral, 2006, s. 58; Mergen Gegeen. İh Mongol Ulsin Ündsen Altan Tovç Tuuj Orşvoi. Haz. D. Bürnee, Ulaanbaatar: Tüühen Survalç Biçgiin Tsvral, 2006, s. 60-61.
31
Lubsandanzan. Altan Tovç. Haz. Ş. Çoimaa, Ulaanbaatar: Tüühen Survalç Biçgiin Tsvral, 2006, s. 46-47.
32
Olhunud, Ongirad boyuna mensup Kabay Şire’nin oğlu Olhunud’un soyundan gelenlere verilen bir şube adıdır. Bk. Anonim, Mongolun Nigoça Tobçiyan, s. 54; Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî. Câmi-u’t Tevârîh. C. I, Neşr. Muhammed Ruşen – Mustafa Musevi, Tahran: İntişarat-ı Elburz, 1995, s. 162; Ch’i T’ang. “Moğol Sülalesi Devrinde Türk ve İslam Dünyası ile Temaslarda Bulunan Şahsiyetler”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Umumi Türk Tarihi Kürsüsü. İstanbul: Basılmamış Doktora Tezi. 1970, s. 53.
33
Hükümdar eşlerine verilen ve Çin dilinde Hatun manasına gelen bir saygınlık ifadesidir. Bk. Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî. Câmiu’t Tevârîh, s. 274; Anonim. Mongolun Nigoça Tobçiyan, s. 56; Volker Rybatzki, a.g.e., s. 25.
34
Baykal Gölü’nün güneyinden başlayarak Orhun ve Selenge Nehirlerinin aşağı bölgelerinde yaşayan bir boydur. Reşîduddîn bu boyun Moğollar gibi eskiden Türklere bağlı olduğunu söylemektedir. Dillerinin Moğollardan farklı ama benzer olduğunu ifade etmektedir. Moğollar ihtişamlı bir devlet kurunca onların da Moğol olarak anıldığını belirtmektedir. Çin kaynaklarında Ak Tatarlar’a mensup oldukları bilgisi bulunmaktadır. Bk. Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî. Câmiu’t Tevârîh, s. 65; Ch’i T’ang, a.g.t., s. 200; Timothy Michael May, a.g.e., s. 225.
35
Büyük, ulu, yüce, yaşça büyük manasına gelmektedir. Bk. Ferdinand Lessing, a.g.e., s. 688; Volker Rybatzki, a.g.e., s. 726.
36
Anonim, Mongolun Nigoça Tobçiyan, s. 54-57; Anonim. The Secret History of the Mongols. Tr. Igor de Rachewiltz, Leiden: Brill, 2004, s. 11-12; Anonim. Moğolların Gizli Tarihçesi. Çev. M. Levent Kaya, Ed. Ekrem Kalan, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2011, s. 22-23; Lubsandanzan, a.g.e., s. 41-42.
37
Temüçin, Cengiz Han’a bütün Moğolistan’ı birleştirip yönetmeye başlamadan önce verilen gerçek adıdır. Bu nedenle 1206 yılı öncesinde gerçekleşen olaylarda ondan Temüçin olarak bahsetmek daha münasip olacaktır.
38
Anonim, Mongolun Nigoça Tobçiyan, s. 64; Anonim, The Secret History of the Mongols, s. 13; Anonim, Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 24; Lubsandanzan, a.g.e., s. 46.
39
Michal Biran, a.g.e., s. 53; Timothy May. Moğol İmparatorluğu. Çev. Ülke Evrim Uysal, İstanbul: Kronik Yayımcılık, 2021, s. 57; Karenina Kollmar Paulenz. Moğollar. Çev. Hakan Aydın, İstanbul: Runik Yayınları, 2020, s. 23.
40
Ambagay Kağan, Kabul Kağan’ın dedesi Baysungur Dogşin’in kardeşi Çaragay Lingu’nun Sengün Bilge’den torunudur. Bk. Anonim, Mongolun Nigoça Tobçiyan, s. 46-48; Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî, Kitâb-ı Nesebnâme-i Mulûk, vr. 99a-b.
41
Tatar ifadesi Çin kaynaklarında kuzeyde yaşayan boylar için kullanılmaktadır. Bunlar kendi aralarında Ak Tatar, Kara Tatar ve Yabani Tatar olarak üçe ayrılmaktadır. Cengiz Han’ın bunlar arasından Kara Tatarlara mensup olduğu yazılmaktadır. Ancak Orhun yazıtlarında Tatarların farklı bir boy olduğu görülmektedir. Reşîduddîn bu genellemeyi, Tatarların bir dönem çok meşhur olmalarından dolayı birçok Türk boyunun kendisini bu adla ifade etmelerinden kaynaklı göstermektedir. Ele aldığımız dönem içerisinde ise Tatarlar, yine müstakil bir boy olarak görülmektedir. Buna rağmen İslam kaynaklarında Moğollara yine Tatar dendiği de bilinmektedir. Bk. Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî, Câmiu’t Tevârîh, , s. 77-78; Ch’i T’ang, a.g.t., s. 91-92; Timothy Michael May, a.g.e., s. 249-250; Kürşat Yıldırım. “Tatar Adının Kökeni Üzerine”. Türkiyat Mecmuası. C. 22, S. 2, 2012; Muharrem Ergin. Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2011.
42
Kuzey Çin’de Kitanların hâkimiyeti altında bulunan Tunguz boylarının birleşip isyan etmesi sonrasında 1115 yılında Agudai tarafından kurulmuştur. Agudai kendi sülalesine Kin (Altın) adını vermiştir. Böylelikle devlet bu ad ile anılmıştır. Bk. Wolfram Eberhard. Çin Tarihi. Ankara: TTK, 2007, s. 249-251; Christopher Atwood. Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. New York: Facts on File, Inc, 2004, s. 275; Timothy Michael May, a.g.e., s. 212.
43
Anonim, Mongolun Nigoça Tobçiyan, s. 63-64; Anonim, The Secret History of the Mongols, s. 13; Anonim, Moğolların Gizli Tarihçesi, s. 23-24; Lubsandanzan, a.g.e., s. 44-45; Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî, Câmiu’t Tevârîh, s. 284.
44
Anonim, Mongolun Nigoça Tobçiyan, s. 65; Lubsandanzan, a.g.e., s. 47
45
Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî, Câmiu’t Tevârîh, s. 561; Muhammed Mîrhând. Târîh-i Ravzatu’s Safâ. C. VIII, Neşr. C. Kiyanfer, Tahran: İntişarat-ı Esatir, 2006, s. 3777; Gıyâsuddîn Hândmîr. Târîh-i Habîbu’s Siyer. C. III, Neşr. M. Debirsiyaki, Tahran: Ketab Furuşi Hayyam, 1984, s. 16; Ebülgazi Bahadır Han. a.g.e., s. 61.
46
Ongirad boyu Çin kaynaklarına göre, Onggir Gölü kıyısında yaşadığı için bu isimle anılmıştır. Reşîduddîn Fazlullah onların neseblerini Ergenekon Destanı’na kadar götürmektedir. Bk. Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî, Câmiu’t Tevârîh, s.157; Ch’i T’ang, a.g.t., s. 53; Timothy Michael May, a.g.e., s. 233.
47
Seçen