Буюк Беруний. Комил Хоразмий
чоғларимданоқ табиатимда ўз ёшим ва яшаш шароитларим йўл қўйган даражада билимга бўлган иштиёқ кучли эди. Буни тасдиқлаш учун шуни айтаман: ўша вақтларда биз томонларда бир юнон яшар эди; мен доим унга хилма-хил уруғлар, ўсимликлар, мевалар ва турли бошқа нарсаларни келтирар, кейин номларини ёзиб олиш мақсадида, бу нарса уларнинг тилида қандай аталишини сўрар эдим” (Ўша манба. 10-бет.)
18
Европа мамлакатларида Берунийга “Ал Барон” деганлар. (Қаранг: Тошпўлат Усмонов. “Абу Райҳон Беруний ва Маъмун академияси”. Тошкент, 2001.3-бет.)
19
Боғ Эрам – Боғи Эрам маъносида. Афсонавий боғ.
20
Абу Райҳон Берунийнинг шеъри. (Қаранг: Абу Райҳон Беруний. “Ҳикматлар”, араб тилидан А.Ирисов таржимаси, Тошкент, 1973. 99-бет.)
21
Палахман (палахмон) – тош отиш учун ишлатиладиган қурол (Қаранг: “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”, Москва, 1981. 569-бет.)
22
Маъифатпава подшоҳ, Беуний устозининг аиндоши Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Ио 995 йилда Уганч амии Маъмун ибн Муҳаммад таафидан ўлдиилади. “… Уганч амии Маъмун ибн Муҳаммад кутилмаганда Котга ҳужум илиб, уни босиб олади, котлик Хоазмшоҳни атл ттииб, бутун Хоазмни ўз ҳукми остига билаштиади.” ( П. Г. Булгаков. “Абу айҳон Беуний”, Тошкент, 1973. 11- бет.)
23
Одил Ёқубов, “Кўҳна дунё”, Тошкент, 1986, 109-бет.
24
П.Г. Булгаков. “Абу Райҳон Беруний”, Тошкент, 1973. 11- 12 – бетлар.
25
Рай – ҳозирги Теҳроннинг жанубида жойлашган қадимий шаҳар.
26
Абу Маҳмуд ал – Хўжандий – олим. Астрономик асбоб-ускуналар ихтирочиси сифатида довруқ қозонган. “Абу Маҳмуд Ҳамид ибн ал-Хидр ал-Хўжандий (1000 йилда вафот этган) ўзи мустақил равишда мутлақо янги астрономик асбоб – секстант ихтиро этган машҳур олимдир. Ер остига ўрнатиладиган ушбу секстант “Фахрий секстанти” деб аталади.У Рай ҳукмдори Фахр ад-Давла амри билан ясалган бўлиб, астрономларнинг асосий қуроли саналган. Буюк ўзбек астрономи мирзо Улуғбек кейинчалик ана шу асбобни икки бараварга катталаштириб, ўзининг Афросиёбдаги расадхонасига ўрнатди. Мирзо Улуғбек Хўжандий ясаган секстант ҳақида шундай дейди: “Фахрий секстанти” ҳақида шуни айтиш керакки, у шу чоққача ва бундан кейин ясалган асбоблардан катталик ва аниқликда ўтиб кетди. Ахир Абу Маҳмуд астурлоб ва бошқа асбоблар тайёрлашда ўз даврининг фавқулодда кишисидир.
Абу Райҳон Беруний Хўжандий секстанти тўрғисида махсус асар ёзди. Беруний мазкур асарида секстантнинг тузилиши, катта-кичиклигини батафсил тасвирлаб беради. Биз учун энг муҳими Берунийнинг бу асбобни ясаш техникасини баён этишидир. Бу шунинг учун ҳам муҳимки, Улуғбекнинг бир типли секстантни ақндай ясаганлигини ҳозирга қадар ҳеч ким аниқ билмас эди”. (П.Г.Булгаков. “Абу Райҳон Беруний”, Тошкент, 1973. 14-бет.)
Беруний йигирма икки яшарлигида Абу Маҳмуд Хўжандий билан мулоқотда бўлади. Бу ҳол эса Беруний илмий фаолиятига улкан таъсир ўтказади.
27
Берунийнинг Рай шаҳридаги ҳаёти ва фа�