Уч бақалоқ. Юрий Олеша
qo‘ygan zahoti uning:
– Voy, yuragim qinidan chiqib ketay deyapti, buning ustiga poshnamni yo‘qotib qo‘ydim! – deb chinqirgan ovozi eshitildi.
Doktor plashini-ku maydonda turganida, zambarak o‘ninchi marta gumburlagandayoq yo‘qotib qo‘ygan edi.
Minora boshida atrof tosh devorcha bilan o‘ralgan kichkinagina maydoncha bor edi. Bu yerdan kam deganda ellik kilometrlik masofadagi manzara ko‘zga tashlanardi. Garchi bu manzarani tomosha qilish nihoyatda huzurli bo‘lsa ham, hozir buning mavridi emas edi. Hamma to‘qnashuv bo‘layotgan tomondan ko‘zini uzmas edi.
– Menda durbin bor. Men doim o‘zim bilan sakkiz qavat shishali durbin olib yuraman. Mana, – dedi doktor va charm g‘ilofni yechib, ichidan durbinni ola boshladi.
Durbin shu zahoti qo‘lma-qo‘l bo‘lib ketdi.
Doktor Gaspar yam-yashil vodiyda son-sanoqsiz odamlar to‘dasini ko‘rdi. Ular shahar tomon yugurib kelishardi. Ular qochib kelishayotgan edi. Odamlar uzoqdan rang-barang bayroqchalarga o‘xshardilar. Ular orqasidan otliq gvardiyachilar bostirib kelishayotgan edi.
Doktor Gaspar, bularning hammasi sehrli fonus ichidagi suratga o‘xsharkan, deb o‘yladi. Quyosh charaqlab turar, o‘t-o‘lanlar tovlanardi. Portlagan bombalar xuddi bir parcha paxtani eslatardi, ularning alangasi esa go‘yo olomonga kimdir ko‘zgu orqali oftob shu’lasini tushirayotganday lip-lip yonib o‘chardi. Otlar ikki oyoqlarini ko‘tarib kishnashar, chirpirak bo‘lib aylanishardi.
Bog‘ ham, Uch Baqaloq Qasri ham sutdek oppoq tutunga burkandi.
– Ular qochishyapti!
– Ular qochib kelishyapti… Xalq yengildi!
Qochib kelayotgan xaloyiq shaharga yaqinlashib qoldi. Odamlar to‘p-to‘p bo‘lishib har yer-har yerga yotib-yotib qola boshladiki, bu manzarani kuzatayotgan kishining ko‘ziga go‘yo yam-yashil o‘tloqqa osmondan rang-barang latta yog‘ilganday bo‘lib tuyulardi.
Maydon tepasidan bomba chiyillab uchib o‘tdi.
Kimdir qo‘rqib ketib, qo‘lidagi durbinni tushirib yubordi. Bomba portladi, shunda minora boshida turgan odamlarning hammasi uymalashib, zinadan pastga tusha boshladi.
Bir chilangarning charm fartugi allanimaga ilinib qoldi. U orqasiga o‘girildi-yu, qandaydir mudhish manzaraga ko‘zi tushib, butun maydonni boshiga ko‘tarib dod soldi:
– Qochinglar! Ular qurolsoz Prosperoni tutib olishdi! Ular hozir shaharga bostirib kirishadi!
Maydonda to‘s-to‘polon boshlandi. Darvoza oldida uymalashib turgan olomon gurra orqaga tashlandi va tor ko‘chalarga qarab tiraqaylab qocha boshladi. Otishmadan hamma gangib qolgan edi.
Doktor Gaspar bilan yana ikkita odam minoraning uchinchi qavatida to‘xtab qolishdi. Ular minoraning qalin devoridagi torgina darchadan tashqariga qaray boshladilar.
Ulardan faqat bittasi tashqariga bosh suqib qarashi mumkin edi: qolganlar faqat bir ko‘z bilangina mo‘ralay olardi. Lekin bir ko‘z uchun ham tashqarida yuz berayotgan hodisa yetarli darajada dahshatli edi.
Bahaybat temir darvoza lang ochildi. Shu payt uch yuztacha odam birvarakayiga darvozadan yopirilib kirib keldi. Bular yashil qaytarma yoqali kulrang movut kamzul kiygan hunarmandlar edilar. Ular qora qonga bo‘yalib, gup-gup yiqilardilar. Otliq gvardiyachilar ularni bosib-yanchib o‘tardilar. Ular qilich chopishar, miltiq otishardi. Sariq patlar xilpirar, qora kleyonka shlyapalar yaltirar, otlar qip-qizil og‘izlarini katta-katta ochar, ko‘zlarining paxtasini chiqarar va har yoqqa og‘izlaridan ko‘pik sochardilar.
– Qaranglar! Qaranglar! Prospero! – deb chinqirdi doktor.
Qurolsoz Prosperoning bo‘yniga sirtmoq solib sudrab kelardilar. U har qadamda yiqilar, yana o‘rnidan turib olar edi. Uning malla sochlari patila-patila bo‘lib ketgan, yuzi qon, bo‘ynida yo‘g‘on sirtmoq bor edi.
– Prospero! Prosperoni asirga olishdi! – deb chinqirdi doktor.
Xuddi shu payt kirxonada bomba portladi. Minora bir tebranib qiyshaydi, shu ko‘yi bir zum turdi-da, so‘ng gumburlab qulab tushdi. Endi ikkinchi poshnasini ham, hassasi bilan jomadonchasi-yu, ko‘zoynagini ham yo‘qotgan doktor o‘mbaloq oshib yiqildi.
II BOB
QATL KUNDASI 2
Doktor shuncha balanddan yiqilsa ham? xayriyat shikast emadi, boshi ham yorilmadi, oyoqlari ham butun qoldi. Lekin shunga qaramay, doktor Gaspar Arneridek keksayib qolgan odam uchun bunday balanddan qulash ancha noxush edi-da. Harqalay, doktor qo‘rquvning zo‘ridan hushini yo‘qotib qo‘ydi.
U hushiga kelganida kech kirgan edi. Doktor chor atrofga ko‘z yugurtirib chiqdi.
– Attang! Mana, ko‘zoynagim ham sinibdi. Ko‘zoynaksiz yaxshi ko‘radigan odam ko‘zoynak taqqanda ko‘zi qanday xiralashsa, mening ham ko‘zim endi ko‘zoynaksiz shunaqa xiralashadi. Juda chatoq bo‘ldi-da. Odamning g‘ashiga tegarkan.
Keyin doktor oyoq kiyimining poshnalari uzilib tushganini ko‘rib g‘o‘ldiray boshladi:
– O‘zim shundoq ham pakana odam edim; endi bo‘yim yana to‘rt enlik pasayadigan bo‘ldi, balki sakkiz enlik pasayib ketarman, negaki, ikki poy botinkamning poshnasi ko‘chib, yo‘qolib qolgan-ku… Yo‘q, undaymas-ov, faqat to‘rt enlik pasayaman, albatta.
U g‘isht parchalari ustida cho‘zilib yotardi. Minora deyarli butunlay qulab tushgan edi. Devorning uzun va tor qismi xuddi molning kurak suyagidek dikkayib turardi. Juda-juda olisdan musiqa ovozi kelardi. Bu quvnoq vals ohangini shamol uzoq-uzoqqa uchirib ketganidan u goh eshitilib, goh eshitilmay qolardi. Doktor boshini ko‘tardi. Tepasida qora bo‘g‘otlarning xarilari osilib turardi. Kechki och zangori osmonda yulduzlar g‘ira-shira miltillardi.
– Musiqa qayerda chalinyaptiykin? – deb ajablandi doktor.
Endi u plashsiz junjiy boshladi. Maydon tomondan «tiq» etgan tovush eshitilmasdi. Doktor qalashib yotgan toshu g‘ishtlar orasidan inqillab-sinqillab chiqib oldi. U keta turib yo‘lyo‘lakay allakimning so‘loqmonday keladigan etigiga qoqilib ketdi. Bir chilangar to‘sin ustida ko‘ndalangiga cho‘zilib yotar, uning xira ko‘zlari osmonga baqraygan edi. Doktor uni turtib ko‘rdi. Lekin chilangar turishni istamasdi.
Shunda doktor shlyapasini boshidan olgani qo‘lini ko‘tardi. Chunki chilangar o‘lgan edi:
– Shlyapam ham yo‘qolibdi. Endi qayga borsam ekan?
U axiyri maydondan chiqib ketdi. Har yerhar yerda odamlar cho‘zilishib yotardi; doktor ularning har biri tepasida to‘xtab, engashib qarardi, lekin bu odamlarning katta-katta ochilgan ko‘zlarida yulduzlar aksini ko‘rardi, xolos. Doktor kaftini ularning peshonasiga qo‘yardi. Shunda u odamlarning peshonalari muzlab qolganini va qorong‘ida qorayib ko‘ringan qon tegib namiqqanini payqardi.
– Ana xolos! – deb pichirlardi doktor. – Demak, xalq yengilibdi-da… Endi nima bo‘ladi?
Yarim soatdan keyin u odamlar gavjum joyga yetib oldi. Juda charchagan, qorni ham ochgan, chanqagan edi. Bu yerda shahar odatdagi qiyofada edi.
Doktor uzoq yo‘l yurib toliqqanidan chorrahada to‘xtab dam ola boshladi va: «Taajjub! Bu yerda rang-barang chiroqlar yonyapti, izvoshlar g‘iz-g‘iz o‘tib turibdi, oynaband eshiklar jiring-jiring qilib ochilib-yopilyapti. Yarim doira derazalar oltindek tovlanyapti. Anavi yoqda, qator tizilgan ustunlar yoqalab juft-juft bo‘lib tansa tushishmoqda. U yerda bazmi jamshid avjida. Zulmat qoplagan ko‘l ustida rang-barang xitoy fonuslari chayqaladi. Odamlar kecha qanday yashashgan bo‘lsa, hozir ham o‘sha-o‘sha. Nahotki bugun ertalab yuz bergan falokatdan bexabar bo‘lishsa? Nahot ular o‘q va zambarak ovozlarini, odamlarning dod-faryodlarini eshitmagan bo‘lishsa? Xalq sardori qurolsoz Prosperoning qamoqqa olinganidan nahotki bu odamlar bexabar bo‘lishsa? Balki men o‘sha mudhish voqealarning hammasini tushimda ko‘rgandirman?» – deb xayolidan o‘tkazdi.
Uch shoxli fonus yonib turgan muyulishda yo‘lka yoqalab izvoshlar tizilishib turardi.
O‘limga mahkum etilgan odamning boshini chopish uchun qo‘yilgan to‘nka.