Уч бақалоқ. Юрий Олеша
semiz izvoshchi.
Shu payt bu yerga bir xonim qizchasini yetaklab keldi – u gul olmoqchi edi.
– Kimni qafasga solishibdi? – deya sinchkovlik bilan so‘radi xonim.
– Qurolsoz Prosperoni. Gvardiyachilar uni asirga olishdi.
– Voy, xudoga shukur-e! – dedi xonim.
Qizcha hiqillab yig‘lay boshladi.
– Nega yig‘layapsan, tentak qiz? – deya ajablandi xonim. – Qurolsoz Prosperoga achinyapsanmi? Achinish kerak emas unga. U bizga yomonlik qilmoqchi bo‘lgan edi. Mana bu gullarni qara, qanday chiroyli…
Yirik-yirik atirgullar suv va yaproqlar to‘la idishlarda xuddi oqqushlar singari ohista suzib yurardi.
– Mana senga uchta atirgul. Achinma ularga. Ular isyonchilar. Agar ularni qafasga solishmasa, bizning uylarimizni, kiyim-boshlarimizni, hatto gullarimizni ham tortib olishib, o‘zimizni qirib tashlashardi.
Shu mahal bu yerdan bir bola g‘izillab o‘tib qoldi. U avval xonimning yulduzsimon gullar tikilgan plashining etagidan, keyin qizchaning kokilidan tortdi.
– Hechqisi yo‘q, grafinya! – deb qichqirdi bola. – Qurolsoz Prospero qafasda bo‘lsayam, dorboz Tibul ozodlikda!
– Voy, yaramas bola-e!
Xonim jahl bilan yer depsingan edi, sumkachasi qo‘lidan tushib ketdi. Gulfurush qizlar xaxolab kulib yuborishdi.
Semiz izvoshchi bu g‘ala-g‘ovurdan foydalanib, xonimga izvosh tavsiya qildi.
Xonim qizchasi bilan izvoshga chiqib jo‘nab qoldi.
– Shoshma, hoy bolakay! – deb qichqirdi bir gulfurush qiz bolaga. – Beriroq kel-chi! Bilganlaringni bizga ham aytib ber.
Ikki izvoshchi yerga tushishdi-da, yelkapo‘shi besh qavat uzun chakmonlarining etaklariga chalishib, gulfurush qizlar oldiga kelishdi.
«Mana bu qoyilmaqom qamchi ekan! Qamchimisan-qamchi!» – deb o‘yladi bola, izvoshchi qo‘lida o‘ynatib turgan qamchiga ko‘z tashlarkan. Bola ham xuddi shunaqa qamchini orzu qilardi-yu, lekin ko‘p sabablarga ko‘ra bunga erisholmas edi.
– Boya nima deding? – deb so‘radi izvoshchi do‘rillagan ovoz bilan. – Dorboz Tibul ozodlikda dedingmi?
– Shunaqa deyishyapti. Men portga borgan edim…
– Gvardiyachilar uni o‘ldirishmagan degin? – so‘radi ikkinchi izvoshchi ham do‘rillagan ovoz bilan.
– Yo‘q, otaxon… Hoy, go‘zal qiz, menga bitta gulingdan ber!
– Shoshma, tentak. Sen, yaxshisi, bo‘lgan voqeani bir boshdan gapirib ber…
– Xullas, bunday… Oldiniga hamma uni o‘ldiga chiqarib qo‘ygan edi. Keyin uni o‘lganlar orasidan qidirib topisha olmabdi.
– Ehtimol, uni kanalga tashlab yuborishgandir? – deb so‘radi izvoshchi.
Bir gado kelib gapga aralashdi.
– Kimni kanalga tashlashibdi? – so‘radi u. – Dorboz Tibul mushuk bola emas. Cho‘ktirib bo‘psan uni. Dorboz Tibul tirik. U qochib qutulib qoldi!
– Gaping yolg‘on, naynov! – dedi izvoshchi.
– Dorboz Tibul tirik! – deya mag‘rur qichqirishdi gulfurush qizlar.
Bola bitta atirgulni o‘marib, ura qochib qoldi. Ho‘l gul bargidagi suv tomchilari doktorning yuziga sachradi. Doktor xuddi ko‘z yosh singari achchiq suv tomchilarini yuzidan artdi va gadoning gapini eshitish uchun to‘daga yaqinroq bordi. Shu mahal yuz bergan bir voqea suhbatning beliga tepdi. Ko‘chada g‘ayrioddiy bir namoyish paydo bo‘ldi. Oldinda mash’ala ushlagan ikki nafar otliq kelardi. Mash’alalar xuddi olovli soqoldek hilpirardi. Ular orqasidan gerbli qora kareta ohista borardi.
Kareta ketidan esa duradgorlar kelardi. Ular yuz kishi edi.
Ular yenglarini shimarib olib bo‘yinlariga fartuk taqib ishga shay bo‘lib borardilar, qo‘ltiqlariga arra, randa, qutilar qistirib olgan edilar. Bu izdixomning ikki yonida, otliq gvardiyachilar turnaqator tizilib kelayotgan edi. Ular chopishni xohlab o‘ynoqlayotgan otlarning jilovidan tortib borardilar.
– Bu nima o‘zi? – deya bezovta bo‘la boshladi ko‘cha-ko‘ydagi odamlar.
Gerbli qora karetada Uch Baqaloq Kengashining a’zosi o‘tirardi. Gulfurush qizlar qo‘rqib ketishdi. Ular kaftlarini iyaklariga qo‘ygancha Kengash a’zosini kuzatardilar. Uning boshi karetaning oynavand eshigidan ko‘rinib turardi. Ko‘cha charog‘on qilib yoritilgan. Kengash a’zosining parik kiygan qora boshi xuddi jonsizdek chayqalib borardi. Shuning uchun kareta ichida xuddi qush qo‘nib o‘tirganday tuyulardi.
– Chetlaninglar! – deb qichqirishardi gvardiyachilar.
– Duradgorlar qayoqqa ketishyapti? – deb so‘radi bir gul sotuvchi qizcha gvardiyachilar boshlig‘idan.
Shunda gvardiyachi qizchaning yuziga engashib shunaqa dag‘-dag‘a bilan shang‘illab berdiki, sho‘rlik qizchaning sochlari go‘yo qattiq shamol esgandek, tikkayib ketdi:
– Duradgorlar qatl kundasi qurgani ketishyapti! Tushundingmi? Ular o‘nta qatl kundasini qurishadi!
– A!
Qizchaning qo‘lidagi gul solingan idish tushib ketdi, gullari ko‘cha bilan bitta bo‘ldi.
– Ular qatl kundasi qurgani ketishyayti! – deb takrorladi dahshatga tushgan doktor Gaspar.
– Kunda! – deb baqirdi gvardiyachi, yuzini o‘girib, xuddi etikka o‘xshab ketuvchi mo‘ylovi ostidan tishlarini irshaytirib. – Hamma isyonchilarga kunda quramiz! Hammalarining boshini tanalaridan judo qiladilar! Uch Baqaloq hokimiyatiga qarshi bosh ko‘tarishga jur’at qilganlarning hammasini qirib tashlaymiz!
Doktorning boshi aylanib, ko‘zi tinib ketdi. U o‘zini xushidan ketib yiqilayotganday seza boshladi.
«Men shu bir kunning o‘zida judayam ko‘p azob chekdim, – dedi u o‘ziga-o‘zi, – buning ustiga, qornim juda ham och, yana qattiq charchaganman. Tezroq uyimga bormasam bo‘lmaydi».
Darhaqiqat, doktor dam olishi kerak edi. U bugun yuz bergan hamma hodisalardan, barcha ko‘rgan, eshitganlaridan shunchalik hayajonga tushgan ediki, hatto o‘zining minora bilan birga qulab tushganiga, shlyapasi, plashi, hassasi va poshnalarini yo‘qotib qo‘yganiga ham e’tibor bermadi. Albatta, eng yomon tomoni ko‘zoynagining yo‘qolib qolgani edi.
U izvosh yollab uyiga jo‘nab ketdi.
III BOB
YULDUZ MAYDONI
Doktor uyiga qaytayotgan edi. U hashamatli zallardan ham ravshanroq yoritilgan judayam keng asfalt ko‘chalardan o‘tib borardi. Ko‘zoynagini yo‘qotib qo‘yganligidan ko‘chani kunday yoritib turgan chiroqlar marjoni xuddi osmoni-falakda miltillab turgandek tuyulardi. Ko‘zni qamashtiruvchi fonuslar, baqirlab qaynab turgan sut to‘ldirilgan sharlarga o‘xshardilar. Fonuslar atrofida har turli qanotli hasharotlar g‘ujg‘on o‘ynar va chiroqning taftidan nobud bo‘lib tutday to‘kilardi. Doktor sohilda qad rostlagan tosh devor yoqalab izvoshda ketib borardi. Bu devorning har yer-har yerida bronzadan yasalgan sherlar panjalarida qalqon ushlab, uzun tillarini chiqarib turishardi. Pastda, anhorda esa qatrondek qop-qora va yaltiroq suv lim-lim bo‘lib ohista oqardi. Shu suv sathida butun shaharning aksi to‘nkarilib ko‘rinar, cho‘kar, suv bilan oqib ketayotgandek bo‘lardi-yu, ammo hech oqib ketolmas, faqat nafis, oltin tangachalarga bo‘linib, erib ketardi. Doktor do‘mpaygan bukri ko‘priklardan o‘tib borardi. Pastdan yo narigi qirg‘oqdan qaragan odamga bu ko‘priklar bamisoli hujumga o‘tish oldidan temir yelkasini bukchaytirib olgan bahaybat mushukka o‘xshardilar. Bu yerda har bir ko‘prik og‘zida soqchilar turishardi. Askarlar do‘mbiralar ustiga o‘tirib, trubka chekishar, qarta o‘ynashar va yulduzlarga boqib kappa-kappa esnashardi.
Doktor bularning barini kuzatib, g‘o‘ng‘irg‘o‘ng‘ir gaplarga