Әлеуметтік-экономикалық қауіпсіздікті басқару. Өтеғали Шеденов
болып әлеуметтік-экономикалық өсудің қарқыны, оның шамасы және тұрақтылығы саналады. Экономикалық тұрғыдан алғанда тұрақты даму мен қауіпсіздік екі түрлі, бірақ кез-келген аядағы бір-бірімен өзара байланысты жағдайлармен сипатталады. Мұнда тұрақты даму анықтаушы болады да, ал қауіпсіздік осы дамуды қамтамасыз етеді. Сонымен, әлеуметтік-экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді экономиканың қалыпты жұмыс істеуі мен тұрақты дамуының қажетті шарты ретінде қарастыру керек.
Жоғарыда көрсетілгендей, қатерлер әрбір аймақ үшін ерекше және әртүрлі әлеуетке ие. Сондықтан бұл объективті түрде көрсетілген нақты қатерлер факторын анықтау негізінде экономикалық қауіпсіздік қатерін терең зерттеу, талдау және нақты аймақтардың әлеуметтік-экономикалық қауіпсіздігін бағалаудың қажеттілігін негіздейді.
Мемлекеттік және жергілікті экономикалық шаруашылықтың элементтерінің дамуындағы қажетті ұйымдастырушылық қатынастардың бұзылуы, әлеуметтік мәселелерді шешудегі артта қалушылық, экологиялық жағдайдың нашарлауы және аймақтық ресурстарды тиімсіз қолдану макродеңгейдегі әлеуметтік-экономикалық қауіпсіздік қатерлерін күшейтеді. Мемлекетттік және жергілікті экономикадағы мамандандыру тұрпаты көбінесе әлеуметтік-экономикалық қауіпсіздік факторларын анықтайды. Мемлекетттік және жергілікті әлеуметтік-экономикалық қауіпсіздігін бағалау үрдісінде қолданылатын көрсеткіштер мен индикаторлардың жүйесіне қойылатын талаптарды қарастырайық:
– Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер мен индикаторлар жүйесі бір-бірімен байланысты болуы;
– Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер мен индикаторлар жүйесі экономикалық қауіпсіздіктің негізгі қатерлер тізіміне сай болуы;
– Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер мен индикаторлар жүйесі қажетті және жеткілікті болуы;
– Алынған талдау нәтижелері нақтылыққа сай тексеру мүмкіндігіне ие болуы;
– Олар уақытқа сай болып, әлеуметтік-экономикалық өмірдің белгілі бір кезеңін сипаттауы қажет.
Сандық сипаты бар мұндай көрсеткіштер төнген қауіпті алдын ала көрсетуі тиіс. Мұндай көрсеткіштер жүйесі экономикалық ресурстардың, өндіріс факторларының айналысы жүзеге асырылатын аймақтық жүйенің ұдайы өндіріс сипатын бейнелейді. Әлеуметтік-экономикалық қауіпсіздіктің маңызды көрсеткіштерінің бірі аймақта бір жыл ішінде өндірілген өнім, яғни жалпы аймақтық өнім болып табылады. Жалпы аймақтық өнім – аймақтарда орналасқан салалардың қосымша құндарының сомасы ретінде анықталынады. Жалпы аймақтық өнім динамикасын анықтайтын экономикалық қауіпсіздіктің факторлы көрсеткіштері еңбек, капитал және табиғи ресурстарды қолдану болып табылады. Бұл көрсеткіштердің байланысын келесі функция түрінде көрсетуге болады:
мұндағы: WRP – ЖАӨ;
К – капитал көлемі;
L – еңбек шығыны;
Z – жер мен ресурстарды пайдалану көлемі.
а, b, с – әрбір