Қазақстан (Қазақ елі) тарихы: 4 кітаптан тұратын оқулық. Қазақстан аумағы б.з.б. мыңжылдықтардан ХІІІ ғасырдың басына дейінгі дәуірлерде. 1-кітап. Коллектив авторов
біреулері Алтай аймағымен байланыстырады. Санкт-Петербург ғалымы С.Г. Кляшторный «Қазақстанның үш мың жылдық жылнамасы» еңбегінде: «ариилердің әуелде мекендеген жері бүгінгі батыс Қазақстан аумағы», – деп көрсете келе, Авестада Каспий теңізі – Ворукаше, Арал теңізі – Чайчаста, Еділ өзені – Рангха, Әмудария – Ардви, Сырдария – Датья деген атаулармен берілген деген пікір білдіреді20.
Көне грек, латын тіліндегі деректерге Геродоттың «Тарих», Страбонның (б.з.б. I – б.з. I) «География» шығармалары, Ксенофонт (б.з.б. V-ІV ғғ.) пен Птолемей еңбектері, Ктесийдің (б.з.б. V ғ.) «Скифия» шығармалары жатады. Скифтер жайлы жазған авторлардың алғашқыларының бірі Гомер (б.з.б. VII ғ.) болып табылады. Ол Қара теңіздің солтүстік бөлігінде мекендейтін тайпаларды «бие сауушылар» деп атайды. Б.з. ІІ ғ. өмір сүрген Рим тарихшысы Полиэн өз шығармасында І Дарий мен скифтердің соғысы кезіндегі қарапайым жылқышы Шырақтың ерлігін мәңгілік етіп, сақтардың болашақ ұрпақтарына үлгі етіп қалдырды. Қарастырып отырған кезеңге қатысты деректердің ішінде Геродоттың «Тарих» шығармасы мол мәліметтерімен ерекшеленеді. «Тарихтың атасы» Геродот өзінің шығармасын б.з.б. 450-440 жж. жазған. Шығарма тоғыз кітаптан тұрады. Соның бірінші «Клио» және төртінші «Мельпомена» атты кітаптарында Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың атаулары, олардың шығу тегі, көрші елдермен жүргізген соғыстары, тұрмысы, діни наным-сенімдері мен әдет-ғұрыптары жайлы баяндалған.
Геродот Қара теңізден Еділ (Танайс) өзені аралығын мекендеген тайпаларды жалпылама «скифтер» деп көрсетеді. Автор «Танайстың арғы беті скифтердің жері емес, ол жерде сарматтар мекендейді» деп жазған. Гректер Еділ өзені мен Алтай таулары аралығын мекендеген тайпаларды жалпылама «азиялық скифтер» деп атап, оларды бірнеше тайпаларға бөліп тастайды. «Азиялық скифтерге» сармат, исседон, аргипей, аримаспы, каспий, дай, массагет тайпалары кірген. Сарматтар Каспий теңізінің солтүстігі мен шығыс жағалауын, аргипейлер Қазақстанның солтүстік батысын, исседондар Орталық Қазақстанды, аримаспалар Ертіс өзенінің шығыс жағалауын мекендеген. Геродот Сырдың орта ағысы мен Жетісуды мекендеген тайпаларды – массагеттер, Сырдың төменгі ағысы мен Арал теңізінің солтүстік шығыс бөлігін мекендеген тайпаларды – дайлар деп көрсеткен.
Қазақстан жерінде мекендеген ерте темір тайпалары жайлы Рим императоры Августың қарауында қызмет еткен грек географы Страбон (б.з.б. 64-30 жж.) да жазған. Оның 17 томдық еңбегі «География» деп аталады. Осы шығарманың тоғызыншы және оныншы томдары Қазақстан аумағы мен Орта Азия тарихына және осы жерлерді мекендеген тайпаларға арналған. Біздің заманымыздың І-ІІ ғасырларында жазылған Птолемейдің «География» шығармасында да құнды мәліметтер бар. Онда Қазақстан мен Орта Азия аумағында қалалар, тау сілемдері, өзендер мен көлдердің географиялық координаттары көрсетілген.
Ерте темір дәуірі б.з.б. VІІ-ІV ғасырлар аралығын қамтиды. Осы кезеңде Қазақстан аумағын мекендеген тайпаларды археолог
Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан летопись трех тысячилетий. – Алматы, 1992. – 25 с.