Қазақстан (Қазақ елі) тарихы: 4 кітаптан тұратын оқулық. Қазақстан отаршылдық және тоталитарлық жүйелер қыспағында. 3-кітап. Коллектив авторов
білді.
Абай қазақ халқының классикалық әдебиетіне көптеген өзгерістер енгізді. Мысалы, олардың қатарынан «Ескендір», «Масғұт», «Әзімнің әңгімесі» атты дастандарды атап көрсетуге болады.
Шоқан Уәлиханов (1835-1865 ж.) ХІХ ғасырда қазақ даласында ағартушылықтың негізін салушы және демократиялық бағыттағы ұлттық мәдениетіміздің көрнекті өкілі болып табылады. Ол – энциклопедист, шығыстанушы, саяхатшы, публицист және қоғам қайраткері ретінде Қазақстан және Орта Азия тарихы мен мәдениеті бағытында, этнография саласында ғылыми еңбектер қалдырған ағартушы ғалым. Мысалы, «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы», «Даладағы мұсылмандық жөнінде» және ХІХ ғасырдағы қоғамның саяси, әлеуметтік жүйесіндегі ерекшеліктерді айқындайтын «Сот реформалары жөніндегі жазбалар» еңбектерінде маңызды мәселелер қамтылады. 1856 жылы Ш. Уәлиханов екі экспедицияға қатысады. Біріншісі Орталық Тянь-Шань арқылы Алакөлден Ыстықкөл аралығы болса, екіншісі – дипломатиялық тапсырма бойынша Құлжаға сапар. 1857 жылы Ш. Уәлиханов Алатау қырғыздарына келіп, қырғыз халқының энциклопедиялық дастаны «Манасты» жазбаша нұсқаға көшіріп алды. Ыстықкөл экспедициясы кезінде Ш. Уәлиханов тарихи деректермен қатар ерте заманғы жәдігер бұйымдардың үлгілерін жинастырып, нәтижесінде «Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Қытай империясының батыс провинциясы және Құлжа қаласы», «Қырғыздар туралы жазбалар» атты тарихи-этнографиялық туындыларды жазды. Ш. Уәлихановтың ғылыми бағыттағы қызметі Ресей Орыс географиялық қоғамындағы әкімшілік және ғылыми ортаның назарын аударып, 1857 жылы Шоқан қоғамның мүшелігіне қабылданады. Ағартушы-ғалымның ғылыми мұрасы Қазақстанның және көп ұлтты Ресейдің, басқа да халықтардың өзекті мәселелері тұстарын да қамтып отырды. Шоқан Орта Азия мен оған іргелес жатқан аймақтар халқының географиясын, этнографиясы мен фольклорын зерттеуге де үлес қосты73.
Ыбырай Алтынсарин – ағартушы, ғалым
Ыбырай Алтынсарин (1841-1889 ж.) – ХІХ ғасырдағы қазақ даласындағы ағартушы жаңашылпедагог Ыбырай Алтынсаринның дүниетанымдық көзқарасы қазақ халқының ауыз әдебиеті, батыс ойшылдарының еңбектері мен прогрессивті орыс мәдениеті негізінде қалыптасты. Өзі өмір сүрген кезеңдегі жастарды инабаттылық пен адамгершілікке тәрбиелейтін шығармаларын ерекше атап көрсетуге болады, олардың қатарына «Кел, балалар, оқылық», «Өнер, білім бар жұрттар» секілді өлеңдерін жатқызамыз. Ыбырай өз шығармаларында қоғам өмірінің даму бағыттарының шешуші факторлары ағартушылық және білім екендігі туралы тұжырымдар жасаған. Сонымен қатар өз еңбектерінде ол қоғамдық-саяси көзқарастарын да көрсете білген, мысалы, «Қырғыз қайғысы» туралы жазбаларында 1967-1868 ж. отаршылдыққа, қанаушылыққа бағытталған реформаға қатысты наразылығын білдірген.
Ол, әсіресе қолөнер және ауылшаруашылығы училищелерін ашуға көп күш-жігер жұмсап, байырғы халық арасынан Қазақстанның экономикалық дамуы үшін қажетті мамандар даярлауға ерекше мән берді. Ы. Алтынсарин орыс-қазақ
Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. – Алматы: Атамұра, 2002. – 3-том. – 765 б.