Карабәк. Каенсар (җыентык). Вахит Имамов
хәтле түнтәрештән аның читтә калуы да бик икеле. Хакмы-ялганмы бу хәбәр – ачыклаучы юк.
Мамай үз эзләрен елан кебек тиз яшерә белде. Чынлыкта исә, пошмас бәндә сыман, тау башында кысла сызгыруын көтеп йөрмәде ул. Сарайдагы тәхет бушануга, Кырымны тез астына бөгеп салды да, олы хан төсле, ясакны үз биштәренә тупларга тотынды, мәркәзне гел онытты. Аннан күрмеш, Урда ханы исеменнән Болгар олысына ясак җыярга барган Тимер Булат та үзен әмир дип игълан итте, Болгар-Җүкәтаулар да аерым йорт булып аерылып чыкты. Кичә генә Бирдебәк кул астында әмир булып йөргән Хаҗи-Чиркәс исә Хаҗитархан каласын учына сосып алды, чын хаким кыяфәтендә баш калкытты. Җаек буендагы олысларда һәм Сарайчык каласында Айбәк атлы әмир үзбаш булды. Мәркәзләре Мукшы булган олысны Сәркиз атлы әмир үз кулына алды һәм Сарай фәрманнарын кире борды. Билгеле ки, Владимир, Сүздәл, Тверь, Мәскәү, Рәзән каласында утырган кенәзләр дә авыз ачып калмады, алар да Сарай казнасына ясак озату гадәтләреннән бизә башлады.
Балхаш күле ягындагы олыста утырган Чымтай угылы Ырыс барысына караганда да елгыр, үткер икән. Ул әүвәл бер-бер артлы Сыгнак, Сауран, Әтрәр дигән калаларны учына җыеп алган, аннары үзен Күк Урда дигән аерым йорт ханы итеп ак киез өстенә күтәрткән дә куйган.
Сасы көзән, кетәклеккә керсә, бер генә тавыкны буып туктыймы соң! Гуҗ тамаклы хаким, Харәземнең мәркәзе Үргәнеч каласын да үзенә кушып куйгач, Алтын Урдадагы Сарай-Бәркәгә дә күз ташлаган. Ә гаскәр җитенкерәми, булганы – бик көчсез. Меңкышлак олысына таралган ак мангыт кабиләсеннән дә чирү сораган бу. Кабилә башлыгы булып торган Туйхуҗа бәк Җучи олысын тез астына салырга маташкан Ырыска төмән җыеп бирүдән баш тартырга батырчылык иткән. Шуннан соң Ырыс хан Туйхуҗаны үсмер угылы Туктамыш һәм барча бәкләр күз алдында дарга озаттырган. Шул кайгы һәм мәсхәрәгә түзмичә, Туктамыш Сәмәркандта әмир булып калыккан Аксак Тимер янына качып киткән. Дөнья чиләктәге юынтык су шикелле айкала да, чайкала да бит ул. Менә өч ел элек Туктамыш үзе шул зобани Ырыс хан урынына Күк Урданың хуҗасы булып калды. Тик монысы да, сасы көзән йә чүл бүресе кебек, һич туюны белмәс, гуҗ бер ерткыч. Карабәк барысын да мең кат белеп тора. Туктамыш та Сарай тәхетен иясез чагында, Мамай мирза Тверь кенәзе Михаилны яклап урыс олысына яуга киткән атналар эчендә килеп эләктерде бит. Мамай тын елга буендагы Шөлди кырында[9] канкойгыч яуга кул селтәп киткәч тә, Мәскәү кенәзе Дмитрий үзенең исән калу турындагы сөенечен, галәмдә күрелмәгән зур җиңүдәй күпертеп, барыннан да элек Сарайга кереп оялаган Туктамышка язган. Димәк, мәскәүлеләр Туктамышны яклап яуга кергән, киләчәктә ул аларга ясак җыюда ташлама ясаячак дигән сүз бу. Шул рәвешле, кенәз Дмитрий яңа ханның тәхеттә ныгып калуына ярдәм итә, ул аның колына әверелеп өлгергән була. Мәскәү боярлары өчен генә түгел, Туктамышка хәтле гасыр ярым буе гомер сөргән Урда әмирләре өчен дә никадәрле хурлык!..
Менә шул Туктамыш, үзенең Күк Урдасыннан тыш, бөтен Алтын Сарай иленә дә бугалак ташларга, тышау салырга җыена, ахры. Кырым хәтле Кырым