Словы ў голым полі. Беларуская літаратура 1990-х y снах, успамінах і фотаздымках (зборнік). Ян Максімюк
Ствараецца ілюзія блізкасьці і непасрэднасьці кантакту паміж чытачом і фіктыўнымі постацямі, як быццам чытач падслухоўваў іх. Гэткі ход у сваю чаргу дазваляе паслабіць лінгвістычную норму (граматыку) і маральную цэнзуру. Сынтаксіс можа быць не зусім правільным, традыцыйная лёгіка ўступае месца лёгіцы асацыятыўна-псыхалягічнай, фраза стаецца фрагмэнтарнай. У чытача ствараецца ілюзія (нашмат больш уражальная, чымся ў традыцыйнай нарацыі) прысутнасьці пры мэнтальным працэсе героя. Гэта, вядома, яшчэ адна ўмоўнасьць, паколькі вэрбальны ўнутраны маналёг ўсяго толькі сымбалічна імітуе па сутнасьці перадвэрбальную плынь чалавечай сьвядомасьці і ня можа быць разгляданы як нейкая ізаморфная функцыя псыхалягічнага стану. Другой умоўнасьцю ёсьць стварэньне ўражаньня адсутнасьці цэнзара ў нарацыі – аўтар як быццам занатоўвае струмень сьвядомасьці ў ягоным аголеным выглядзе, без уключанага маральнага фільтра. Безумоўна, Джойс зрабіў шмат, каб пашырыць дыяпазон чалавечага думаньня тэмамі, якія да „Уліса” лічыліся табуізаванымі для літаратуры. Аднак варта ўвесь час мець на ўвеце, што таямніца вялікай літаратуры палягае перш за ўсё ў строгім выбары і арганізацыі матэрыялу, нават калі аўтарская задача, як ва „Ўлісе”, – прадставіць хаос жыцьця зь ягонымі непрыгляднымі, „нелітаратурнымі” праявамі.
Трэці эпізод, „Пратэй”, зьяўляецца амаль поўнасьцю ўнутраным маналёгам Стывэна. Вонкавыя падзеі ў ім вельмі ўбогія: Стывэн пасьля заняткаў у школе ідзе берагам мора, якое якраз пачынае прыліваць, раздумвае, прысядае на скале, складае чатырохрадкоўнік. Здалёк бачыць дзьвюх жанчын, потым мінаецца з парай зьбіральнікаў малюскаў ды іхнім сабакам. Эпізод уключае ўсяго адзін радок дыялёгу, калі ўласьнік сабакі кліча яго да сябе. Чытач амаль увесь час знаходзіцца ў хуткаплынным і зьменлівым рэчышчы Стывэнавых думак. Мэтафарай эпізоду ёсьць Стывэнава змаганьне з богам Пратэем – сымбалем зьмены і рэлятывізму – з мэтай ухапіць трывалы і аб’ектыўны кшталт рэчаіснасьці, уключна з саматоеснасьцю героя.[28] „Пратэй” – прыклад вялікага моўнага майстэрства і першая нагода для чытача сутыкнуцца з тым, што называюць „цяжкім Джойсам”.
Непазьбежная мадальнасьць бачнага: сама менш тое, калі ня болей, маёй думкай кіруюць мае вочы. Подпісы ўсіх рэчаў, што я прыйшоў сюды прачытаць, рыбамалеча й водарасьліны, набліжэньне прыліву, той парудзелы бот. Смаркатазялёнае, срэбнасіняе, рудое: каляровыя знакі. Межы празрыстасьці. Але ён дадае: у целах. Значыць, іх цялеснасьць ён усьвядоміў раней, чымсьці іх каляровасьць. Як? Ляснуўшыся аб іх мазгаўнёю, няйначай. Асьцярожна. Ён быў лысы й мільянэр, maestro di color che sanno. Мяжа празрыстасьці ў. Чаму – у? Празрыстасьць, непразрыстасьць. Калі можна прасунуць праз тое пяцярню, гэта весьніцы, калі не, дзьверы. Заплюшчы вочы й глядзі.
Стывэн заплюшчыў вочы й слухаў, як хрумсьцяць крохкія ракавіны й водарасьці ў яго пад чаравікамі. Сяк ці так, ты праз гэта йдзеш. Іду, крок празь нейкі час. За кароценькі прамежак часу праз кароценькую часінку прамежжа. Пяць, шэсць: гэта nacheinander. Дакладна: і гэта ёсьць
У Гамэра з марскім богам Пратэем змагаецца Мэнэлай, якому дачка бога, Эйдафэя, адкрыла сакрэт, як можна ейнага бацьку схапіць і прымусіць гаварыць. Пратэй, які перакідваецца ў розныя постаці, урэшце здаецца і адкрывае Мэнэлаю, як яму выплысьці ў мора, а таксама распавядае пра лёс ягоных таварышаў па зброі, у прыватнасьці, пра Адысэя. У адзінай клясычнай „Адысэі”, якую я маю ў сваёй падручнай бібліятэчцы, у расейскім перакладзе В. А. Жукоўскага, змаганьне апісанае наступным чынам: Кинувшись с криком на сонного, сильной рукою все вместе / Мы обхватили его; но старик не забыл чародейства; / Вдруг он в свирепого с гривой огромного льва обратился; / После предстал нам драконом, пантерою, вепрем великим, / Быстротекущей водою и деревом густовершинным; / Мы, не робея, тем крепче его, тем упорней держали (Песьня чацьвертая, 454–459).