Надбярэзінцы. Фларыян Чарнышэвіч
пра сябе пішуць.
– Дык, можа, і гэты Тарас Бульба слаўным зусім не быў? – пыталі палякі.
– Тарас Бульба быў слаўны, але ў Польшчы рыцары былі такія, што розная там бульба ім не раўня.
Іншага разу Косцік прынёс са Смалярні заклік не хадзіць у царкву.
– Ведаеце, што я вам скажу, хлопцы? – казаў ён. – Казік гаворыць, што настаўнік не мае права нас гнаць да цэркві, і хадзіць нам туды нельга, бо грэх. А давайце, хлопцы, не пойдзем!
– А давайце не пойдзем, давайце! – падхапілі астатнія.
– А настаўнік да нас потым не дачэпіцца? Са школы не выкіне? – запытаў старэйшы Паўловіч.
– Калі частка падымецца, а частка падлашчыцца захоча, тады, канечне, бунтаўнікоў ён выкіне. Але калі не пойдзем усе, нічога ён нам не зробіць, – разважаў Косцік. – Казік кажа, што ў яго часы палякі аднойчы ўзбунтаваліся і ўсе як адзін да цэркві не пайшлі, а настаўнік нікога не выключыў. Ну дык што, ідзём ці не?
– Не ідзём, не ідзём! – пагадзіліся ўсе.
– Хто не згодны, гаварыце смела цяпер, каб потым, калі да справы дойдзе, не аказалася, што адзін так, а другі гэтак.
Калі ў гадавіну дому Раманавых[8] настаўнік загадаў вучням выйсці з класа і пашыхтавацца, каб ісці ў царкву, Косцік выступіў ад імя палякаў:
– Гаспадзін учыцель, наша польская вера не дазваляе нам да цэркві хадзіць. Просім нас вызваліць.
– Ваша польская вера не дазваляе вам да цэркві хадзіць? – здзіўлена паўтарыў Грывень. – О, калі так, то змушаць не буду. Добра, калі хто з католікаў не хоча ў царкву ісці, можа пайсці дадому, а папаўдні вярнуцца на бяседу. А хто хоча, можа ісці з намі.
Здавалася, ён гаворыць лагодна, але на твары можна было заўважыць цень незадаволенасці, а ў голасе пачуць пагрозлівыя ноты.
Ніхто з палякаў не стаў у шэраг. Яны разышліся і ў абед усе сабраліся ў Садоўскіх. Большасць непакоілася.
– Мабыць, кепска мы зрабілі, хлопцы, што ўзбунтаваліся, – сказаў Тарка.
– Выкінуць са школы як піць даць, – трымцеў Паўловіч.
– Калі каго выкідаць будуць, валіце ўсё на мяне, бо гэта я ўсіх узбаламуціў, – гукнуў Косцік.
– І на мяне, бо я таксама падбухторваў, – дадаў Стах.
– І на мяне, – далучыўся да вінаватых Закрэўскі.
Пасядзелі так паўгадзіны і разам пайшлі да школы.
Стаяла адліга. Неба зацягнула цёмнымі дажджавымі хмарамі, раз-пораз валіў ліпкі снег і церусіў дробны дожджык. Стары снег можна было ляпіць, як размяшаную гліну. Адусюль даносіліся галасы дзятвы, што гуляла ў снежкі. У школьным двары ўсё віравала ад групак разгарачаных вучняў.
Іншым разам палякі далучыліся б да гульні, але цяпер іх мучыла трывога: ці не давядзецца адказаць за непаслушэнства? І яны не затрымліваючыся пайшлі ў клас.
Там на адным радзе лаваў групкамі сядзелі рускія дзяўчаты, на другім – вучні-габрэі. Рускіх хлопцаў можна было пералічыць на пальцах.
Палякі таксама селі групкамі на пустыя лавы і пачалі чакаць.
Хутка
Гадавіна дому Раманавых – 21 лютага па старым стылі.