Надбярэзінцы. Фларыян Чарнышэвіч
Вялікадня трэба было старанна рыхтавацца да экзаменаў.
Калі ён у сераду прыйшоў на кватэру, то фурманкі не ўбачыў, затое была навіна, што сям’я ўжо зусім пераязджае ў Смалярню, і загад чакаць, пакуль яго забяруць.
Ён чакаў і баяўся, што святкаваць давядзецца ў Вончы, бо ў сераду раптоўна прыйшла адліга. Палі зачарнелі плямамі зямлі, долы ператварыліся ў шумныя плыні, а лёд на рацэ пасінеў ад верхаводдзя. Па дарозе было не праехаць ні на санях, ні на колах. Сяляне, калі ім трэба было ў мястэчка, прыходзілі пешкі альбо прыязджалі конна.
Але ў суботу пад вечар на санях прыехаў бацька. Яны хутка сабраліся і выехалі на зімнік, які выбягаў з мястэчка праз завулачак між гумнамі, недзе дзве вярсты ішоў полем ля рэчкі, потым яе перасякаў і вузкай сцяжынай цераз моцна павысяканыя лясы выводзіў да самага смалярскага поля.
Праз поле яны больш ішлі пры санях, чым ехалі, бо палазы на мокрым жвіры пішчалі, як галодныя проські, і конь кідаўся ў бакі. Бацька з сынам узлазілі на сані хіба што на рэштках гурбаў, якія завея намяла пад платы.
Верхаводдзе, што разлілося па рацэ і лугах, стварала ўражанне, нібы перад імі як найменш Бярэзіна. Было так глыбока, што, каб не намачыцца, давялося здымаць у санках насціл і падымаць яго вышэй, кладучы ўпоперак на білы. Але лёд яшчэ трымаўся.
Амаль на ўсёй лясной дарозе ляжаў снег, хоць і брудны. Паклаўшы насціл як належыць, яны пусцілі каня рыссю.
– Ну, сынку, цяпер у нас ёсць зямля ўласная і хата, – сказаў Балашэвіч. – Досыць ужо з мужыкамі за чужое нагрызліся і панам накланяліся. У Смалярні столькі быдла, колькі ў Рагах, мы трымаць не зможам, будзем жыць крыху бядней, але ў святым спакоі.
– Шмат жывёлы засталося?
– Дваццаць штук усяго, больш, мабыць, не атрымаецца.
– Дык і гэта шмат! У Васілеўскіх толькі пяць галоваў.
– Нам хопіць, сынку, гэта праўда. Прынамсі хоць адпачнем. Хай яна гарам гарыць і пылам ідзе, тая арэнда.
– А ў Рагах ніхто жыць не будзе?
– Тры сям’і там наймаюць, а ў кожнай па трое дарослых сыноў. Справяцца з мужыкамі, абароняцца.
І пацёк доўгі аповед пра тое, як куплялі і як важна мець сваё.
– Ты ж, дзіцятка, і не разумееш, – казаў Ян, – як важна мець кавалак уласнае зямлі, як па-рознаму жывецца на сваім і на арэндзе ці на панскай службе. Іншая праца, іншая і карысць з яе. Жывучы на арэндзе, чалавек не хоча трывалыя будынкі ставіць, сад садзіць, поймы сушыць, лес гадаваць, бо ведае, што праз год ці два трэба здымацца адсюль. І тады стараецца толькі, каб з гаспадаркі найбольш выцягнуць, не дбаючы, што іншыя па ім знойдуць. Ёсць такія арандатары, якія пад канец тэрміну нават дзіркі ў даху правіць не хочуць, а тое й гной на старану вывозяць.
А ў маёнтках яшчэ больш працу і Божы дар марнуюць. Там парабкам абы час перабыць і да аканома падлізацца, у пана што-небудзь скрасці або шкоду яму ўчыніць праз злосць ад таго, што пан у масле катаецца, а хам нястачу цярпіць.
На сваім жа ўсё іначай. На сваім чалавек працуе як належыць, бо ведае, што ніхто