Калядны харал. Чарлз Дыкенс
пра яго пахаванне падпісалі святар, царкоўны служка, далакоп і найбліжэйшы сябра памерлага. Сам Скрудж падпісаў яго! А Скруджаў подпіс, на чым бы ён ні стаяў, і на Біржы лічыўся доказам.
Такім чынам, стары Марлі быў мёртвы, як цвік у сцяне.
Заўважце, я зусім не збіраюся сцвярджаць, нібыта на ўласным досведзе зведаў, што цвік у сцяне мёртвы неяк па-асабліваму. Я б, напрыклад, палічыў самым мёртвым сярод усіх скабяных вырабаў цвік, убіты ў труну. Аднак у гэтай прымаўцы – мудрасць нашых продкаў, і калі я наважуся крануць яе сваімі грэшнымі рукамі, уся краіна зваліцца ў тартарары. Так што дазвольце мне яшчэ раз рашуча абвясціць: Марлі быў мёртвы, як цвік у сцяне.
Ці ведаў Скрудж, што Марлі памёр? Безумоўна, ведаў. А як іначай? Скрудж быў кампаньёнам Марлі невядома з якіх часоў. Скрудж быў адзіным яго павернікам, адзіным правапераемнікам, адзіным законным спадчыннікам, адзіным сябрам і адзіным, хто праводзіў яго ў апошнюю дарогу. Але нават Скруджа сумная падзея не падкасіла – камерцыйныя здольнасці не здрадзілі яму і ў гэты дзень, і ён урачыста памянуў Марлі заключэннем выгаднай дамовы.
Згадкі пра пахаванне Марлі вяртаюць мяне да пачатку аповеду. У тым, што Марлі памёр, не было ніякага сумневу. Гэта трэба вельмі дакладна ўсвядоміць, бо іначай у гісторыі, якую я збіраюся расказаць, не будзе нічога дзіўнага. Калі б мы не былі да канца ўпэўненыя, што бацька Гамлета памёр яшчэ да пачатку п’есы, то ён, шпацыруючы ўначы па мурах пад усходнім ветрам, здзівіў бы нас не больш за любога іншага джэнтльмена сярэдняга веку, які вырашыў пакінуць ложак дзеля сумнеўнай асалоды прагуляцца позна вечарам на адкрытай усім вятрам прасторы – ну вось хаця б па могілках ля сабора святога Паўла, – выключна каб уразіць і без таго нездаровае ўяўленне свайго сына.
Скрудж так ніколі і не замазаў імя старога Марлі. Доўгія гады яно ўпрыгожвала шыльдачку над дзвярыма канторы: СКРУДЖ І МАРЛІ. Фірму добра ведалі пад гэтай назвай. Часам пачаткоўцы называлі Скруджа Скруджам, часам – Марлі, ён адгукаўся на абодва імені: яму было ўсё адно.
Ох ужо гэты Скрудж! Ён быў сапраўдным скнарам, выціскаў з людзей усе сокі, адбіраў апошняе, абдзіраў як ліпку, не пакідаў ні на семя ні на емя, абскубаў з галавы да пят, аблупліваў да жывога! Ох ужо гэты стары грэшнік! Ён быў цвёрды і востры, як крэмень, з якога ніколі не высякалі хаця б іскрынкі шчодрага агню, ён быў скрытны, і самотны, і замкнёны, як рак-пустэльнік. Ад холаду яго душы старэчыя рысы зледзянелі, нос завастрыўся, шчокі высахлі, хада пацяжэла, вочы пачырванелі, вусны пасінелі, а голас зрабіўся яшчэ больш рыплівым, чым раней. Шэрань ляжала і на скронях Скруджа, і на яго бровах, і на падбароддзі. Гэты холад ён прыносіў з сабой паўсюль, куды б ні пайшоў, замарожваючы кантору нават у самыя спякотныя дні і не адтайваючы хоць на паўградуса пад Каляды.
Гарачыня альбо мароз на дварэ мала хвалявалі Скруджа. Ніякае цяпло яго не грэла, ніякая сцюжа не кідала ў дрыжыкі. Ніякі вецер не быў злейшым за яго, ніякі снегапад не рабіў сваю справу так настойліва, як ён, ніякая залева не заставалася такой глухой да чалавечых бедаў. Самае агіднае надвор’е не магло хоць як паўплываць на яго настрой. Залева, снег, град, завіруха маглі пахваліцца хіба адной перавагай: часам яны былі надзвычай шчодрымі, Скрудж жа шчодрым не быў ніколі.
Ніхто не спыняў яго на вуліцы і не цікавіўся з радаснай усмешкай: «Як маешся, дарагі мой Скрудж? Калі зазірнеш да мяне?» Ніводны жабрак не выпрошваў у яго манеткі, ніводнае дзіця не пытала, якая цяпер гадзіна, ніводны мужчына альбо жанчына ніколі ў жыцці не паспрабавалі дазнацца ў яго, як куды-небудзь прайсці. Здавалася, што нават сабакі сляпых ведалі яго і, заўважыўшы непадалёк, адцягвалі гаспадароў у найбліжэйшы двор ці падваротню, а пасля матлялі хвастом, нібы кажучы: «Лепш ужо зусім без вачэй, як ты, гаспадар, чым з паганым вокам».
Але хіба Скруджа гэта трывожыла? Ды ён толькі таго і хацеў! Ён ішоў сабе па ўзбочыне шумнай дарогі жыцця, старанна пазбягаючы чалавечых пачуццяў, і тыя, хто яго ведаў, казалі, што яму гэта вельмі падабаецца.
І вось аднаго дня – прычым не абы-калі, а ў пярэдадзень Калядаў – Скрудж, надзвычай заняты, сядзеў у канторы. На дварэ было холадна і сыра, а да таго ж яшчэ надзвычай туманна, і Скрудж чуў за акном крокі людзей, якія беглі па справах, цяжка дыхаючы, б’ючы сябе ў бакі і гучна тупаючы па ходніку, каб сагрэцца. Гарадскія куранты толькі-толькі прабілі тры гадзіны, але ўжо цямнела – дзень увогуле быў з самай раніцы пахмурны, – і ў вокнах суседніх кантораў запальваліся свечкі, падобныя да рудых плямак у цяжкой бурай імжы. Туман запаўзаў у кожную дзірачку і замочную шчылінку, а звонку быў такі густы, што нават дамы на другім баку гэтага цеснага двара былі ледзьве бачныя. Гледзячы на гэтую цьмяную завесу, што апускалася ніжэй і ніжэй, хаваючы ўсё навокал, можна было падумаць, нібыта прырода пабудавала побач бровар, каб наварыць на Каляды піва.
Скрудж заўсёды прачыняў дзверы свае канторы, каб сачыць за клеркам, які ў маленькім панылым пакойчыку, а дакладней каморцы, перапісваў паперы. Калі ў Скруджавым каміне вугалю было малавата, дык у каміне клерка – яшчэ меней: здавалася, там тлеў усяго адзін вугольчык. Аднак падкінуць вугалю было немагчыма, бо Скрудж трымаў яго ў сваім пакоі, і варта было клерку з’явіцца там з шуфлікам, як