Spiskowcy wyobraźni. Agnieszka Taborska

      Wstęp

      Książka ta powstawała przez blisko dekadę. Dla badań nad surrealizmem był to okres bardzo ważny, wypełniony przełomowymi wystawami, które – „odkrywając” zapoznane artystki i artystów – zrewidowały dotychczasowe pojęcie o tym ruchu. Podróżująca w 1995 roku od Madrytu, przez düsseldorfską i wiedeńską Kunsthalle, po Weronę wystawa hiszpańskiego surrealizmu1 odkryła przed europejską publicznością nieznane oblicza sztuki kraju, z którego wyszli Luis Buñuel, Joan Miró i Salvador Dalí. Wystawa „Surrealizm. Dwaj detektywi”2 w Muzeum Guggenheima w 1999 roku przywróciła należne miejsce rysunkowi, kolażom i fotografii, przez historyków surrealizmu traktowanych zwykle jako media podrzędne wobec malarstwa. Pokazana wpierw w londyńskiej Tate Modern, potem w Metropolitan Museum wystawa z 2001 roku, „Surrealizm: pożądanie bez granic”3, dowiodła wciąż wywrotowej potęgi erotyzmu Marcela Duchampa czy Hansa Bellmera (część obiektów skryto za zasłoną, zza której dochodziły chichoty zwiedzających). Rok później ekspozycja „Rewolucja Surrealistyczna”4 w Centrum Pompidou poświęciła wiele miejsca surrealistycznym wydawnictwom i przedmiotom. Jej serce stanowiła przeniesiona w niezmienionym kształcie z mieszkania André Bretona hybrydalna kolekcja, nienaruszona od śmierci pisarza w 1966 roku. Złożyło się na nią blisko sto obiektów: obrazy i kolaże awangardowych artystów, przedmioty surrealistyczne i przedmioty znalezione, indiańskie lalki, afrykańskie maski, kolumbijskie totemy, minerały, meksykańska sztuka ludowa, dzieła mediów i szaleńców, wypchane egzotyczne ptaki pod kloszami, sprzęty z pchlego targu. Od czasu wystawy zbiór ten, przekazany przez wdowę po Bretonie Centrum Pompidou, stanowi centrum stałej ekspozycji, wskazując, gdzie zdaniem kuratorów leży źródło wpływów na współczesnych artystów.

      Wystawom towarzyszyła fala ważnych publikacji. Książka Martiki Sawin z 1995 roku Surrealism in Exile and the Beginning of the New York School5 postawiła kropkę nad „i” w trudnej debacie, w jakim stopniu francuscy surrealiści, znalazłszy się podczas wojny w Nowym Jorku, przyczynili się do narodzin ekspresjonizmu abstrakcyjnego.

      Lata dziewięćdziesiąte przyniosły raptowny wzrost zainteresowania twórczością traktowanych dotychczas po macoszemu surrealistek. Co prawda przełomowa książka Whitney Chadwick Women Artists and the Surrealist Movement6 ukazała się już w 1985 roku, a pierwsza ważna wystawa7 odbyła w 1987 roku, ale lawina publikacji runęła dopiero kilka lat później. Wśród najważniejszych wymienić trzeba: Surrealist Women. An International Anthology8, antologię Surrealism and Women9, Scandaleusement d’elles. Trente-quatre femmes surréalistes Georgiany Colvile10, poświęconą autoportretom surrealistek książkę Mirror Images. Women, Surrealism and Self-Representation11oraz analizujące podobieństwa między sztuką surrealistyczną a współczesną studium Inverted Oddysseys. Claude Cahun, Maya Deren, Cindy Sherman12.

      Twórcze związki artystycznych par (Fridy Kahlo i Diego Rivery, Leonory Carrington i Maksa Ernsta czy Uniki Zürn i Hansa Bellmera) omówiły w połowie lat dziewięćdziesiątych dwie publikacje: Significant Others. Creativity and Intimate Partnership13 oraz Magnifying Mirrors. Women, Surrealism, and Partnership14. Przedstawiając dokonania obu stron w zmitologizowanych przez literaturę przedmiotu związkach, pokazały znane fakty w innym świetle i ujawniły rzeczy dotychczas nieznane.

      Nagły wzrost zainteresowania surrealistkami dziesięć lat temu wynikał także z faktu, że kilka ważnych artystek pod koniec XX wieku zmarło. Gros surrealistów opuściło mało wówczas przejęty nimi świat w drugiej połowie lat sześćdziesiątych. Ich żony, modelki i przyjaciółki (a w takiej roli większość niezależnych później artystek zaczynała) były na tyle młodsze – i długowieczne – że przeżyły swoich partnerów o trzy dziesięciolecia. W 1993 roku zmarła malarka Jacqueline Lamba15, druga żona Bretona, dla której napisał Miłość szaloną. W 1997 – Dora Maar16, malarka i autorka onirycznych fotografii, w latach 1936–1945 związana z Picassem, któremu pozowała do cyklu Kobiet płaczących. Wystawom pokazującym twórczość zmarłych właśnie artystek towarzyszyły ekspozycje i publikacje poświęcone także innym nieżyjącym surrealistkom, teraz dopiero wzbudzającym zainteresowanie – Fridzie Kahlo, Lee Miller17 czy Remedios Varo – oraz artystkom wciąż aktywnym, niezmiennie zaskakującym publiczność.

      Przykład recepcji twórczości Fridy Kahlo jest oczywiście skrajny. W ciągu ostatnich dwudziestu lat malarka, poza Meksykiem znana jedynie wąskiemu kręgowi specjalistów, przerodziła się w meksykańską bohaterkę narodową, w swoim kraju równie wszechobecną, jak Klimt w Austrii, a na świecie spopularyzowaną nie tylko wystawami, książkami, pocztówkami, plakatami itd., ale i fabularnymi filmami18. Zamieszanie wywołane barwną postacią Kahlo przerasta medialny szum wokół spóźnionych „odkryć” twórczości Claude Cahun19, Dorothei Tanning20, Remedios Varo21, Leonory Carrington22 czy Gisèle Prassinos23 (choć Leonorze Carrington trudno odmówić podobnej barwności). Zainteresowanie tymi artystkami też jednak kazało przepisać historię surrealizmu na nowo.

      Świeżemu spojrzeniu na surrealistów sprzyjają również wznowienia zapomnianych arcydzieł surrealistycznej literatury (Ostatnich nocy paryskich Philippe’a Soupaulta24 czy Twarzy muśniętej smutkiem Gisèle Prassinos25) oraz nowe próby odczytania istoty ruchu: poprzez analizę dziejów przełomowych w historii wystawiennictwa surrealistycznych wystaw26, przez badanie surrealistycznej sztuki w kontekście reakcji na politykę kolonialną Francji27 czy przez detektywistyczne dochodzenie, tropiące wydarzenia w prywatnym życiu artystów, wywierające wpływ na ich twórczość28.

      Surrealizm widziany z początku naszego stulecia okazuje się całkiem innym ruchem, niż się wydawał kilkadziesiąt lat temu. Bogatszym, daleko bardziej złożonym, pełnym paradoksów, przygotowującym na nowe odkrycia, które zmienią może niebawem dzisiejsze spojrzenie. Mam nadzieję, że książka ta przypomni czytelnikowi dawno na polskim gruncie nieporuszane sprawy, przede wszystkim zaś wniesie nowego ducha na teren tylko pozornie obłaskawiony.