Psychologia. Kluczowe koncepcje. Tom 1. Philip G. Zimbardo
1.3) mogą być pochodną:
• sposobu sformułowania pytań (Czy pytania są zrozumiałe? Czy użyto w nich słów silnie naładowanych emocjonalnie w celu wywołania odpowiedzi określonego rodzaju?);
• właściwości próby (Czy respondenci stanowią grupę reprezentatywną dla populacji będącej przedmiotem zainteresowania ankietera?);
• warunki sondażu (Czy sondaż jest anonimowy? Czy respondenci udzielają odpowiedzi w warunkach mogących tendencyjnie wpłynąć na ich treść?).
Tabela 1.3. Typowe przejawy tendencyjności w sondażach i sposoby przeciwdziałania im
Sondaże mogą być bardzo użyteczne, jeśli podjęto wysiłki aby uniknąć wymienionych form tendencyjności. Testowana hipoteza, zgodnie z zasadami, może być sprawdzana w ten sposób. Na przykład zbadanie wpływu cukru na poziom aktywności dzieci przez zapytanie rodziców, czy zauważyli, że ich dzieci zachowują się bardziej żywiołowo po jego spożyciu, ujawniłoby opinie rodziców na temat cukru i nadaktywności. Ale opinie nie stanowią empirycznej weryfikacji interesującego nas związku. Dlatego sondaż byłby niewłaściwym wyborem do rozwiązania naszego problemu przewodniego.
1.8.4. Obserwacja w warunkach naturalnych
W swoim klasycznym badaniu, które pokazało, że szympansy mają złożoną kulturę opartą na wytwarzaniu narzędzi, Jane Goodall po prostu obserwowała zwierzęta w ich naturalnym środowisku – w dżungli. Podobnie w psychologii – badacze, chcąc poznać, w jaki sposób postępują ludzie w swoim naturalnym otoczeniu (w przeciwieństwie do sztucznych warunków laboratoryjnych), stosują tę samą metodę obserwacji w warunkach naturalnych. To podejście może być także trafnym wyborem w przypadku badań nad praktykami wychowawczymi, nawykami w zakresie robienia zakupów lub flirtowaniem w miejscu publicznym. Zatem scenerie takiej obserwacji mogą być tak różne, jak dom, centrum handlowe, stołówka lub głucha dzicz.
Jak można się domyślić, obserwacje w warunkach naturalnych są przeprowadzane w znacznie słabiej kontrolowanych sytuacjach niż wszelkie eksperymenty, ponieważ badacze jedynie obserwują i zapisują zachowania, nie manipulując środowiskiem. Jednakże najlepsze obserwacje w warunkach naturalnych są prowadzone według precyzyjnie przemyślanego planu. Zatem takie problemy, jak efekt oczekiwań, mogą być minimalizowane dzięki zastosowaniu systematycznych procedur obserwacji, zbierania danych i starannego szkolenia obserwatorów.
Zaletą obserwacji w warunkach naturalnych jest to, że poznajemy zachowanie w jego autentycznych przejawach, co często prowadzi do odkryć, które nie ujawniłyby się w warunkach laboratoryjnych. Skorzystanie z naturalnego kontekstu jest także tańsze niż próba zrekonstruowania danego środowiska w laboratorium. Do wad należy brak kontroli nad środowiskiem, co uniemożliwia wyciąganie wniosków przyczynowo-skutkowych. Wadami się także czasochłonność i wysokie koszty, jakie pociąga za sobą dobrze zaprojektowane badanie w warunkach naturalnych.
W swoim pionierskim badaniu zachowań żyjących dziko szympansów Jane Goodall zastosowała metodę obserwacji w warunkach naturalnych.
1.8.5. Studia przypadków
W jaki sposób mógłbyś przeprowadzić badanie dotyczące czynników, które ukształtowały poczucie humoru komika Stephena Colberta? Żadne badanie empiryczne nie wchodzi tu w grę, ponieważ istnieje tylko jeden Stephen Colbert. Dlatego w takich sytuacjach badacze muszą polegać na jeszcze innym rodzaju badania – studium przypadku – unikalnej metodzie, która obejmuje pogłębione badanie jednej jednostki, a czasami zaledwie kilku, mających rzadkie problemy lub niezwykłe talenty. Na przykład w książce Creating Minds (Twórcze umysły) Howard Gardner (1993) zastosował metodę studium przypadku do przeanalizowania procesów myślenia kilku wybitnie twórczych jednostek, w tym Einsteina, Picassa i Freuda. Terapeuci wykorzystujący tę metodę do budowania teorii wyjaśniających zaburzenia psychiczne nazywają ją czasami metodą kliniczną. Niezależnie od nazwy wada tego podejścia polega na jego subiektywnym charakterze, znikomych rozmiarach grup badawczych i braku kontroli nad zmiennymi, które mogły mieć wpływ na jednostki uczestniczące w badaniu. Te niedobory drastycznie ograniczają możliwości wyciągania przez badaczy wniosków, które mogłyby być zastosowane do innych przypadków. Niemniej jednak studium przypadku może czasem dostarczyć wartościowej informacji, której nie można zdobyć w żaden inny sposób.
1.9. TENDENCYJNOŚĆ I ZAGADNIENIA ETYCZNE W BADANIACH PSYCHOLOGICZNYCH
ZADANIE > OPISAĆ TENDENCYJNOŚĆ I ZAGADNIENIA ETYCZNE OBECNE W BADANIACH PSYCHOLOGICZNYCH
1.9.1. Kontrolowanie tendencyjności
Wspomagane samobójstwo. Aborcja. Kara śmierci. Czy masz zdecydowane poglądy w odniesieniu do któregoś z tych zagadnień?
Jak widzieliśmy, emocjonalne zagadnienia mogą prowadzić do tendencyjności utrudniającej krytyczne myślenie. Takie ryzyko stanowi problem dla psychologów zainteresowanych badaniem zjawisk wykorzystywania dzieci, różnic związanych z płcią czy skutków uprzedzeń rasowych – tematów, które mogą interesować psychologów właśnie ze względu na ich własne zdecydowane poglądy. Pozostawiona bez kontroli tendencyjność badaczy może wpływać na to, w jaki sposób zaprojektują badanie, zbiorą dane i zinterpretują uzyskane wyniki. Przyjrzyjmy się dwóm formom uprzedzeń, które wymagają szczególnej czujności w pracy badawczej.
1. Tendencyjność emocjonalna obejmuje najważniejsze przekonania jednostki, jej silne preferencje, niekwestionowane założenia i osobiste uprzedzenia. Takie uprzedzenia często nie są oczywiste dla przejawiającej je osoby (trzeba zauważyć, że wszyscy wykazujemy tendencyjność emocjonalną – która jest funkcją naszego człowieczeństwa). Na przykład w książce Even the Rat Was White (Nawet szczur był biały) psycholog Robert Guthrie (1998) zwraca uwagę na inklinację charakterystyczną dla długiej tradycji psychologicznej polegającej na prowadzeniu badań głównie na osobach rasy białej (zwykle na studentach). Badacze zupełnie nie zdawali sobie sprawy, że stosowane przez nich procedury selekcji uczestników wprowadzają tendencyjność. W efekcie ta praktyka obniża możliwość odniesienia uzyskanych rezultatów do populacji z innych ras. Na szczęście metoda naukowa, ze swoją otwartością na krytykę i z możliwością wykonania replikacji, dostarcza także środków ograniczających tendencyjność emocjonalną badacza. Naukowcy powinni więc chcieć raczej wykryć i poddać kontroli swoją tendencyjność, niż dopuścić do możliwości opublikowania błędnych konkluzji.
2. Efekt oczekiwań może także wpływać na wnioski wyciągane przez naukowców, w sytuacji gdy obserwują oni jedynie to, co spodziewają się zaobserwować. (Możesz dostrzec bliskie powinowactwo z omówionym wcześniej efektem potwierdzenia). Skutki działania efektu oczekiwań możemy na przykład zobaczyć w badaniu, w którym studenci psychologii uczyli szczury naciskania dźwigni w celu zdobycia jedzenia (Rosenthal i Lawson, 1964). Eksperymentatorzy powiedzieli części studentów, że trenowane przez nich szczury są szczególnie inteligentne. Natomiast pozostali usłyszeli, że ich szczury uczą się powoli. (W rzeczywistości badacze dokonali losowego przydziału do obu grup szczurów z tego samego miotu). Bez cienia wątpliwości wyniki uzyskane przez studentów pokazały, że szczury, które miały opinię inteligentnych, uzyskały przewagę nad swoimi „bardziej tępymi” pobratymcami – zgodnie z oczekiwaniami studentów. Jak to możliwe? Widocznie szczury spisują się lepiej w obliczu entuzjastycznie nastawionej publiczności! Kwestionariusz wypełniany po przeprowadzeniu badania pokazał, że studenci przekonani o „inteligencji” swoich szczurów byli „bardziej entuzjastyczni, wspierający, mili i zainteresowani