Twój psychologiczny autoportret. Lois B. Morris
od doskonałości. Obsesyjno-kompulsywna Abigail nie współczuje swej kuzynce Lindzie, której pies wpadł pod samochód, miał złamany kręgosłup i trzeba było go uśpić. Lindę wprost paraliżuje smutek, lecz Abigail nie zdobywa się na pocieszenie. Według niej Lindę spotkało to, na co zasłużyła. „Każdy, kto pozwala psu biegać luzem, zasługuje, by na własne oczy oglądać jego śmierć w męczarniach!” – obwieszcza Abigail z nieugiętym, obsesyjno-kompulsywnym przeświadczeniem o własnej słuszności.
Jak postępować z osobą obsesyjno-kompulsywną
W obcowaniu ze współmałżonkiem, rodzicem czy przyjacielem cierpiącym na ten typ zaburzenia mogą być przydatne niektóre wskazówki odnoszące się do ludzi Sumiennych (patrz s. 84), zwłaszcza jeśli zaburzenie nie jest bardzo poważne. Spróbuj namówić tę osobę, by poszukała fachowej porady. Pamiętaj jednak, że osoba z zaburzeniem obsesyjno-kompulsywnym jest niezwykle sztywna w poglądach i najmniejsza nawet zmiana oznacza dla niej katastrofę. Jak zauważa DSM-IV: „Nawet jeżeli jednostka z obsesyjno-kompulsywnym zaburzeniem osobowości zdaje sobie sprawę, że pewien kompromis byłby w jej interesie, może z uporem go odrzucać, twierdząc, że czyni to «dla zasady»”20.
Specjaliści z dziedziny zdrowia psychicznego od dawna znają to zaburzenie osobowości. W 1908 r. Freud opisał „charakter analny” jako osobę wielbiącą porządek, skąpą i upartą21. Odtąd wielu psychoanalityków pracowało nad dogłębnym poznaniem tego zaburzenia oraz nad jego leczeniem. Jednakże osoby z tym zaburzeniem rzadko kiedy szukają pomocy. Pragną za wszelką cenę zachować przekonanie, że całkowicie panują nad swoim życiem, wolą więc często zatonąć w nawale pracy i całkiem się wypalić, niż stawić czoło czemuś, co zmuszone byłyby uznać za „słabość” albo „porażkę”.
Ci, którzy jednak szukają pomocy – być może dlatego, że rozpadają się ich związki, nie radzą sobie w pracy albo doszli w końcu do wniosku, że życie wcale nie musi być tak pełne przeciążeń i pozbawione sensu – są tradycyjnie kierowani na terapię psychodynamiczną, która w ich przypadku okazuje się najskuteczniejsza. Terapia kognitywna pomaga przełamać właściwe osobom cierpiącym na to zaburzenie nieskuteczne przystosowawczo wzorce myślowe, takie jak: „Błąd równa się klęsce” albo „Nie mogę ani na chwilę przestać kontrolować siebie i otoczenia”22 (w rozdziale 19 znajdziecie opis różnych podejść terapeutycznych). Doświadczony terapeuta nie ulegie pokusie walki o władzę z obsesyjno-kompulsywnym pacjentem i pomoże mu się rozluźnić. Z czasem pacjent zyska zdolność rozpoznania własnej sztywności, perfekcjonizmu, lęku przed własną i cudzą słabością oraz potrzeby kontroli, zwłaszcza kontroli swych emocji. Obsesyjno-kompulsywni pacjenci muszą uczyć się bardziej emocjonalnego niż intelektualnego podejścia do swoich problemów.
Jednostkom cierpiącym na przymus odbywania pewnych rytuałów – takich jak nieustanne mycie rąk albo wielokrotne sprawdzanie przed wyjściem z domu, czy piec jest wyłączony – w przerwaniu tych natrętnych zachowań mogą pomóc techniki behawioralne. Pacjentom z niektórymi objawami psychiatrycznymi, takimi jak depresja, lęki, obsesje czy przymusy, mogą też pomóc pewne leki (dość obiecująca jest tu stosunkowo niedawno odkryta klomipramina, antydepresant wpływający na wydzielanie serotoniny w mózgu).
Obsesyjno-kompulsywne zaburzenie osobowości to jeden wielki stres. Nieustanna presja, by dorównać ideałowi, oraz inne charakterystyczne dla tego zaburzenia rysy osobowościowe – jak nadmierna koncentracja na czasie i punktualności, niecierpliwość i żądza współzawodnictwa – wiążą się z podatnością na zawał serca. Typowa dla zaburzenia obsesyjno-kompulsywnego skłonność do negowania bądź ukrywania uczuć także koreluje z ryzykiem choroby wieńcowej, zwłaszcza u osób rodzinnie obciążonych nadciśnieniem23. Osoba skrajnie obsesyjno-kompulsywna często czuje się zupełnie odcięta od otoczenia. Co najmniej jedna z prac badawczych wykazała związek między wypartą emocjonalnością i osamotnieniem a rozwojem raka w późniejszym okresie życia (omówiono to dokładniej w rozdziale 13, s. 291).
Osoby z zaburzeniem obsesyjno-kompulsywnym są także podatne na depresję, ataki paniki, hipochondrię, paranoję oraz obsesyjno-kompulsywne zaburzenie lękowe24. To ostatnie jest stanem ciężkim osi I (zobacz rozdział 2, s. 31), dla którego znamienne są nawracające myśli, impulsy i obrazy (takie jak natrętna myśl, by zranić kochanego członka rodziny) oraz nieodparty przymus powtarzania pewnych czynności (np. ciągłe mycie rąk).
Predyspozycje i zakres występowania
Niewykluczone, że obsesyjno-kompulsywne zaburzenie osobowości bywa uwarunkowane genetycznie. Wyniki badań sugerują, że dzieci, które wrodzony temperament czyni wrażliwymi na zmiany (patrz rozdział 18), bywają szczególnie podatne na rozwój tego typu zaburzenia, zwłaszcza jeśli rodzinne otoczenie przysparza im wczesnorozwojowych stresów. Wiele osób, u których zaburzenie ukształtowało się w wieku dojrzałym, miało sztywnych, nadmiernie wymagających rodziców, którzy ciągle szukali dziury w całym. Zmuszali dzieci, by w pełni panowały nad sobą i zachowywały się jak mali dorośli (czy wręcz jak grzeczne, małe roboty), a nie jak niezależne, niepowtarzalne jednostki. Żeby zyskać uznanie rodziców, te kruche z natury dzieci uwikłały się w wewnętrzną walkę z „niewłaściwymi” i „szkodliwymi” impulsami, pragnieniami i uczuciami. W rezultacie wyrosły na dorosłych wewnętrznie przepełnionych stłumionym, często nie uświadomionym gniewem, a na zewnątrz usilnie dążących do zdobycia szacunku i akceptacji otoczenia.
Jak by nie było, wydaje się, że zaburzenie to ma rodzinne uwarunkowania. W przeszłości klinicyści zaobserwowali, że obsesyjno-kompulsywne zaburzenie osobowości występuje najczęściej u pierworodnych; prawidłowość tę potwierdza także jedna z prac współczesnych. Jest to przypadłość dość powszechna, występuje bowiem u około 1% całej populacji i u około 10% osób zgłaszających się po poradę psychiatryczną. W przeszłości obserwowano je głównie u mężczyzn; również obecnie diagnozuje się je u mężczyzn niemal dwa razy częściej niż u kobiet25. Można się spodziewać, że w przyszłości więcej kobiet „załapie się” na tę diagnozę, bowiem oczekiwania wobec kobiety w rodzinie i społeczeństwie ulegają obecnie zmianom, a kultura ma wpływ na typy osobowości.
Rozdział 5
„Gwiazda”
Jednostki Pewne Siebie wybijają się z tłumu. To przywódcy, gwiazdy pierwszej wielkości; przykuwają uwagę tak w sferze publicznej, jak prywatnej. Gwiazdorskie cechy rodzą się z wysokiego mniemania o sobie, szacunku dla siebie, pewności siebie – wszystkie te wyrażenia zwrotne wskazują na wiarę i oddanie swoim celom. Ta mistyczna wiara w siebie w połączeniu z właściwą temu typowi ambicją potrafi nawet próżne rojenia zamienić w rzeczywistość.
Pewny Siebie typ osobowości jest jednym z dwóch najsilniej ukierunkowanych na cel spośród całej czternastki (tym drugim jest typ Władczy). Ludzie Pewni Siebie dokładnie wiedzą, czego chcą – i osiągają to. Wielu z nich przejawia charyzmę, dzięki której potrafią pociągnąć za sobą rzesze. Są ekstrawertyczni, nierzadko angażują się w politykę. Wiedzą, jak panować nad tłumem, jak dać mu motywację i jak mu przewodzić. Stań się jednym z ich świty, a nagroda cię nie minie.
Domieszka aspektu Pewnego Siebie przydaje determinacji innym aspektom osobowości. Przeciwdziała, na przykład, Sumiennej skłonności do zbytniego marudzenia nad detalami i dostarcza paliwa śmiałym planom Awanturników. Popycha