Socjologia prawa. ОтÑутÑтвует
otrzymał obywatelstwo francuskie). Jego zainteresowania zagadnieniami z pogranicza prawa i socjologii znalazły wyraz w pracach poświęconych prawu społecznemu. Aktywnie uczestniczył w powołaniu dwóch czasopism: „Archives de philosophie du droit et de sociologie juridique” (1931–1940) i „Annuaire de l’Institut international de philosophie du droit et de sociologie juridique” (1934–1938). W 1935 r. został profesorem uniwersytetu w Strasburgu, a w następnym roku objął funkcję sekretarza generalnego l’Institut international de philosophie du droit et de sociologie juridique. W kilku pracach z lat trzydziestych XX w. z wielkim szacunkiem wypowiadał się o ideach Petrażyckiego, zwłaszcza o jego imperatywno-atrybutywnej koncepcji prawa, prawie intuicyjnym, faktach normatywnych i pluralizmie prawnym. W 1940 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Był tam m.in. założycielem czasopisma „Journal of Legal and Political Sociology” (1942–1947), opublikował też w 1942 r. książkę Sociology of Law. W 1945 r. powrócił do Strasburga. Rok później zorganizował w ramach CNRS (Centre national de la recherche scientifique) Centre d’études sociologiques i był jego dyrektorem do 1949 r., kiedy przeniósł się do Paryża na Sorbonę. W 1956 r. zainicjował wraz z Henri Janne’em z Brukseli powstanie l’Association internationale des Sociologues de Langue française, któremu przewodniczył do śmierci (stowarzyszenie nadal jest bardzo aktywne). Na początku lat 60. ponownie wyjechał do Stanów Zjednoczonych, lecz nie przekonał się ani do teorii Talcotta Parsonsa, ani do koncepcji innych wpływowych podówczas socjologów amerykańskich. Podzielał pogląd Pitirima A. Sorokina, że socjologia amerykańska cierpi na „kwantofrenię”. W ostatnich latach życia zajmował się przede wszystkim myślą Saint-Simona i Proudhona. Znany był jako zdecydowany zwolennik polityki dekolonizacyjnej. Z tego powodu na jego mieszkanie został dokonany (22 czerwca 1962 r.) zamach bombowy. Wyszedł z niego cało, lecz doznał zawału serca. Trzy lata później zmarł. Pośmiertnie ukazały się dwie jego książki.
Do głównych publikacji Gurvitcha poświęconych zagadnieniom socjologicznoprawnym zalicza się: Le temps présent et l’idée du droit social (1931); Une philosophie intuitionniste du droit, Léon Pétrazycki (1931); L’idée du droit social. Notion et système du driot social. Histoire doctrinale depuis le XVIIe siècle jusqu’à la fin du XIXe siècle (1932); Droit naturel ou droit positif intuitif? (1933); L’expérience juridique et la philosophie pluraliste du droit (1935); Sociology of Law (1942); Dialectique et sociologie (1962).
W pracach z lat 30. Gurvitch wprowadził pojęcie prawa społecznego. Uważał, że prawo społeczne jest wyrazem nowych form wspólnoty, współpracy i solidarności międzyludzkiej. Rozwija się spontanicznie i niezależnie od państwa. W książce Le temps présent… pisał: „Prawo społeczne jest dla nas autonomicznym prawem wspólnoty, które integruje w obiektywną formę każdą aktywną, konkretną całość. Takie społeczne prawo upowszechnia pozytywne wartości. Jest ono prawem integracji”. Każda forma zbiorowości społecznej wytwarza prawo społeczne, którego „zwycięski marsz”, jak się wyrażał, przezwycięży dominację prawa indywidualnego (trzecią podstawową formę prawa nazywał prawem podporządkowania). Pojęciem prawa społecznego posłużył się także w książce Sociology of Law, której podstawą była publikacja autora z 1935 r. L’expérience juridique…, uzupełniona o prezentację poglądów amerykańskich realistów prawnych, a zwłaszcza Roscoe Pounda, nota bene autora przedmowy.
Gurvitch uważał, że podstawowym zadaniem socjologii prawa jest poszukiwanie rozwiązania dualizmu prawa: jako instytucji społecznej posługującej się przymusem oraz jako systemu norm i wartości, które skłaniają do posłuchu. Uznając, że nieuprawnione jest definiowanie prawa przez odwołanie się do środków przymusu lub możliwości jego zastosowania, co zakładał m.in. Max Weber, doszedł do wniosku, że najtrafniej istotę prawa odzwierciedla ujmowanie go, w ślad za Petrażyckim, w kategoriach imperatywno-atrybutywnych. Była to jednak w większym stopniu deklaracja niż próba zastosowania metody badania przeżyć (doświadczeń) prawnych.
Autor Sociology of Law postulował, by socjologia i socjologia prawa były naukami teoretycznymi wolnymi od wartościowania. Zakładał zarazem, że wartości duchowe są podstawą rzeczywistości społecznej i nadają im określone znaczenie. Socjologia powinna być „socjologią ludzkiego ducha” albo „socjologią wartości duchowych”. Zjawiska społeczne i zjawiska prawne istnieją na różnych „poziomach” („głębokościach”). Najgłębszym poziomem jest „duch ludzki” („umysł intelektualny”) oraz „spontaniczne prawo intuicyjne”.
Prawo, pisał Gurvitch, jest „próbą zrealizowania w danym środowisku społecznym idei sprawiedliwości […] przez wielostronną imperatywno-atrybutywną regulację, [która] wywodzi swoje obowiązywanie z faktów normatywnych będących społeczną gwarancją ich skuteczności”. Stanowi ono, podobnie jak inne instytucje społeczne, przejaw konkretnej formy uspołecznienia. Dwie podstawowe jej formy to „uspołecznienie zorganizowane” i „uspołecznienie spontaniczne”. Można w nich wyróżnić „rodzaje prawa”, „typy prawa” i „systemy prawa”. Wiedza na ten temat ma duże znaczenie praktyczne, może bowiem dostarczyć prawnikom – jak zakładał Gurvitch – zadowalającego rozwiązania wielu problemów jurysprudencji. Jednakże socjologię prawa należy traktować jako naukę pomocniczą teoretycznej filozofii prawa, która – jego zdaniem – stanowi wierzchołek nauk o prawie.
W dyskusji na temat tego, czy pierwotne są pewne formy życia społecznego (rodzina, małżeństwo, własność), wtórne zaś regulacje prawne, które ich dotyczą, czy może formy te zaczęły się kształtować wraz z pojawieniem się odpowiednich reguł prawnych, Gurvitch zajął stanowisko kompromisowe. Uznał, że instytucje społeczne i regulujące je prawo kształtowały się równocześnie, przechodząc do coraz wyższych form.
Za życia dzięki licznym książkom, prestiżowym stanowiskom i profesurze na Sorbonie Gurvitch cieszył się uznaniem i znaczną popularnością. Kiedy pozostała tylko jego spuścizna, z wielkiej estymy, jaką dawniej się cieszył, niewiele przetrwało próbę czasu. Współcześnie można raczej zadać pytanie, jak to się stało, że w krótkim czasie Gurvitch stał się autorem niemal zapomnianym.
Na socjologii prawa nie odcisnął żadnego wyraźnego piętna, a kolejne wydania jego Sociology of Law mijały właściwie bez echa. Jeśli książka ta bywa przywoływana, to raczej jako przykład zainteresowania w pierwszej połowie XX w. problematyką socjologicznoprawną niż jako godny odnotowania wkład do tej dyscypliny.
Gurvitch wykazywał nieposkromioną predylekcję do skomplikowanych klasyfikacji i rozbudowanych typologii. Wyróżnił np. 10 typów historycznych społeczeństw globalnych, 27 różnych form uspołecznienia i 162 rodzaje prawa („każda forma aktywnego uspołecznienia ma odpowiadający jej rodzaj prawa”). Jest oskarżany, nie bezpodstawnie, o „pojęciowy fetyszyzm” i „przeintelektualizowane gry słowne”. Jego socjologia prawa jest oceniana jako abstrakcyjna, formalna i ahistoryczna, tj. odległa od konkretnej, empirycznej rzeczywistości, istniejąca w kulturowej i społecznej próżni. Wyróżniając różne formy prawa, nie próbował określić, jakie warunki są niezbędne, by poszczególne formy mogły się pojawić w życiu społecznym, nie dał także żadnych wskazówek, na podstawie jakich zjawisk można owe formy prawa czy uspołecznienia zidentyfikować.
Literatura: Georges Balandier, Gurvitch, PUF, Paris 1972; Reza Banakar, Integrating reciprocal perspectives: on Georges Gurvitch’s theory of immediate jural experience, „Canadian Journal of Law and Society” 2001, t. 16, nr 1, s. 67–91; Robert Cramer, Élements biographiques et bibliographiques pour une étude de l’apport de Georges Gurvitch à la théorie et à la socioloogie du droit, „Droit et societé” 1986, nr 4, s. 457–467; Pauline McDonald, The legal sociology of Georges Gurvitch, „British Journal of Law and Society” 1979, t. 6, nr 1, s. 24–52; Renato Treves, La sociologie du droit de Georges Gurvitch, „Cahiers internationaux de sociologie”