Antropologia pamięci. Отсутствует

      Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego

      00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4

      e-mail: [email protected]

      księgarnia internetowa: www.wuw.pl

      Wydanie 1, Warszawa 2018

      Marcin Napiórkowski

      Od teoretyzowania na temat praktyk do praktykowania teorii

      Zagadnienie pamięci leży dziś w centrum polskiego życia publicznego. Dowodzą tego kolejne, coraz huczniej obchodzone rocznice, nowoczesne, multimedialne muzea i elektryzujące społeczeństwo spory: o lustrację, publicystykę Jana Tomasza Grossa, postacie żołnierzy wyklętych albo sens powstania warszawskiego. Pamięcią zajmują się dziś, w odmienny sposób, bardzo różne środowiska i grupy społeczne: obcują z nią na co dzień muzealni kuratorzy, poszukiwacze skarbów, lokalni aktywiści czy przewodnicy miejscy; debatują o niej politycy, publicyści i pasażerowie komunikacji miejskiej.

      Jakie miejsce na tej mapie zajmuje akademicka refleksja teoretyczna? Fenomen pamięci zbiorowej, w różnych jej postaciach, od dekad próbują zrozumieć kulturoznawcy, historycy, filozofowie, socjolodzy, psycholodzy, literaturoznawcy czy antropolodzy. Niestety budowane wokół społecznych praktyk teorie rzadko powracają tam, skąd przybyły, kształtując rzeczywistość społeczną i przekładając się na coś, co można by nazwać „praktykowaniem teorii”. Temperatura bieżących sporów, ich uwikłanie w historyczne zaszłości i polityczne podziały nie skłania do akademickiego namysłu, do budowania ujęć raczej rozumiejących niż oceniających. W ramach projektu Antropologia pamięci chcielibyśmy taki właśnie ruch zaproponować. Stąd nacisk kładziony raczej na teksty klasyczne, kluczowe dla rozwoju dyscypliny, niż pogoń za bieżącymi trendami i próba natychmiastowego wyjaśnienia współczesności.

      Chcielibyśmy, by przedstawiona tu antologia trafiła i do „teoretyków” pamięci, i do tych, którzy – w różny sposób – ją „praktykują”, żeby pozostawała przy tym interesująca i zrozumiała zarówno dla zawodowców, jak i dla amatorów z różnych powodów zainteresowanych problematyką pamięci zbiorowej. Mamy nadzieję, że Antropologia pamięci pozwoli na wzbogacenie wymiaru metodologicznego i krytycznego polskiej kultury pamięci, udostępniając praktykom, naukowcom i studentom wybór ważnych i ciekawych prac z tej dziedziny oraz proponując kilka płaszczyzn uporządkowania zgromadzonego materiału.

      Liczymy też, że proponowany przez nas wybór znajdzie zastosowanie w praktyce dydaktycznej. Zajęcia poświęcone pamięci prowadzi się dziś na niezliczonych uniwersytetach na całym świecie. Niektóre z nich proponują już nawet pamięć kulturową jako odrębny kierunek studiów. Stąd i zapotrzebowanie – zaspokajane stopniowo dopiero w ciągu ostatnich kilku lat – na podręczniki do „nauki o pamięci” zarówno o charakterze autorskim1, jak i te pomyślane bądź to jako wybór tekstów klasycznych (tzw. handbooks lub readers)2, bądź też złożone z rozdziałów pisanych na zamówienie przez wybitnych znawców problematyki (tzw. companions)3.

      Także polski czytelnik ma dziś dostęp do wielu doskonałych wyborów tekstów rodzimych i zagranicznych, wszystkie z nich są jednak wyraźnie sprofilowane – poświęcone albo jednej tradycji badań nad pamięcią, albo też pamięci o określonym wydarzeniu. Wśród nich wymienić należy z pewnością pozycje Pamięć, etyka i historia. Anglo-amerykańska teoria historiografii lat dziewięćdziesiątych (red. Ewa Domańska), Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka (red. Magdalena Saryusz-Wolska) czy (Kon)teksty pamięci (red. Kornelia Kończal).

      Prezentowana tu antologia proponuje uzupełnienie obecnych już na rynku wydawniczym tomów. Jest z założenia pozycją przekrojową. Przedstawia zróżnicowane koncepcje wypracowane w odniesieniu do różnych wydarzeń, przez odmienne środowiska i w ramach kilku dyscyplin. Mamy nadzieję, że dzięki Antropologii pamięci uczenie się o teoriach zbiorowego pamiętania, a także nauczanie o nich będzie w Polsce łatwiejsze.

      O projekcie

      Antropologia pamięci to tytuł prezentowanego tu podręcznika – kolejnego już w serii Wiedza o kulturze – ale także nazwa projektu badawczego, finansowanego w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki (nr 11H 11 017880) i realizowanego w Instytucie Kultury Polskiej od stycznia 2012 do lipca 2014 r. przez zespół pod kierownictwem prof. dr. hab. Rocha Sulimy. W tym czasie członkowie zespołu badawczego odbyli kwerendy w wielu bibliotekach polskich i zagranicznych, gromadząc szeroką bazę ponad tysiąca monografii i artykułów w kilku językach. Z listy tej stopniowo, w toku burzliwych dyskusji, wyłaniały się kolejne, coraz węższe listy. Niestety, na ostateczny kształt antologii wpłynęły nie tylko nasze wybory, lecz także długotrwały, skomplikowany i kosztowny proces uzyskiwania praw autorskich do tekstów, których autorzy pochodzili z kilku krajów i publikowali w kilkudziesięciu wydawnictwach na przestrzeni niemal stulecia. Bierzemy, oczywiście, pełną odpowiedzialność za zbiór, który oddajemy właśnie do rąk czytelników. Zarazem ze smutkiem przyznajemy, że nie jest to dokładnie taka antologia, jaką chcielibyśmy się pochwalić.

      Przy tym od początku było dla nas oczywiste, że wobec mnogości literatury naszym celem nie powinno być – z góry skazane na porażkę – zebranie wszystkiego, wybranie „obiektywnie” najważniejszych pozycji ani też nawet dobranie jakiejś ich „reprezentatywnej próbki”. Zamiast tego oddajemy w ręce czytelnika wybór mocno naznaczony osobowościami i zainteresowaniami badawczymi redaktorów i środowiska Instytutu Kultury Polskiej. Nie zdajemy sprawy z kształtu antropologii pamięci jako dyscypliny, lecz raczej projektujemy jedną z możliwych jej form.

      Głównym celem pomyślanej przez nas antologii jest ukazanie najważniejszych „linii napięć”, które budują sens praktyk społecznych i opisujących je teoretyzacji. Napięcia te wyrażają się w takich przeciwstawieniach, jak: pamięć centralna i lokalna, hegemoniczna i wernakularna, spór między historią i pamięcią czy napięcia płciowe, rasowe i klasowe.

      Staraliśmy się – pozostając oczywiście w obrębie nauk humanistycznych i społecznych – zachować w ramach antologii podejście interdyscyplinarne, ale zarazem – za przykładem poprzednich tomów serii Wiedza o kulturze – nacechowane antropologicznie. W obszar naszych zainteresowań wchodzi więc wiele dziedzin (np. historia, folklorystyka, socjologia, filozofia, psychologia), zarazem jednak