ad altare Dei (łac.) – Przystąpię do ołtarza Pańskiego. [przypis edytorski]
24
Mateusz Sarbiewski – Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595–1640), jezuita, profesor Akademii Wileńskiej, nadworny kaznodzieja króla Władysława IV. Jeden z największych europejskich poetów barokowych. (W XVI w. imiona Maciej i Mateusz nie były jeszcze w polszczyźnie rozróżniane). [przypis edytorski]
25
ongi (daw.) – kiedyś. [przypis edytorski]
26
Piotr Skarga – własc. Piotr Powęski herbu Pawęża (1536–1612), polski teolog, pisarz, jezuita, nadworny kaznodzieja Zygmunta III Wazy, pierwszy rektor Uniwersytetu Wileńskiego. [przypis edytorski]
27
Jakub Wujek (1541–1597) – pisarz religijny, jezuita; twórca przekładu Biblii napisanego renesansową polszczyzną oraz tłumacz Psałterza Dawidowego. [przypis edytorski]
28
ochmistrz (daw.) – urzędnik zarządzający dworem panującego lub magnata; opiekun dzieci na takim dworze. [przypis edytorski]
29
Narew – rzeka przepływająca przez północno-wschodnią Polskę, nad Narwią leży Pułtusk. [przypis edytorski]
30
kartacz – pocisk artyleryjski używany od XVI do połowy XX w. [przypis edytorski]
31
skierowywa – dziś popr. forma 3 os. lp. cz.ter.: skierowuje. [przypis edytorski]
32
sztuba (daw.) – szkoła. [przypis edytorski]
33
katedra – tu: podwyższenie, na którym stoi stół dla nauczyciela. [przypis edytorski]
34
wyrównywa – dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: wyrównuje. [przypis edytorski]
35
bakalarnia (daw.) – szkoła elementarna. [przypis edytorski]
36
Napoleon I – Napoleon Bonaparte (1769–1821), francuski wódz i mąż stanu, cesarz Francuzów 1804–1814 i 1815 oraz król Włoch 1805–1814; tu: genialny strateg i przywódca. [przypis edytorski]
koza – pomieszczenie, w którym zamykano niegrzecznych uczniów za karę; areszt. [przypis edytorski]
39
prościejsze – dziś popr. forma M. lmn.: prostsze. [przypis edytorski]
40
nie są w możności – nie mogą. [przypis edytorski]
41
Kolos Rodyjski – jeden z siedmiu cudów świata starożytnego, olbrzymi posąg Heliosa na wyspie Rodos; wzniesiony z brązu 292–280 p.n.e. u wejścia do portu w celu upamiętnienia pomyślnej obrony miasta Rodos (304 p.n.e.) przed oblegającymi je wojskami Demetriosa I Poliorketesa, zniszczony 224 p.n.e. podczas trzęsienia ziemi. W czasach nowożytnych wyobrażano sobie, że posąg stał w rozkroku nad wejściem do portu, a statki przepływały pomiędzy jego nogami. [przypis edytorski]
42
tylko z nazwiska – tu: tylko z nazwy. [przypis edytorski]
43
wpodle (dawn.) – obok, koło. [przypis edytorski]
44
mularz (daw.) – murarz. [przypis edytorski]
45
ziarn – dziś popr. forma D. lmn.: ziaren. [przypis edytorski]
katedra – tu: podwyższenie, na którym stoi stół dla nauczyciela. [przypis edytorski]
53
bark – dziś popr. forma D. lm: barków. [przypis edytorski]
54
parole (fr.) – słowo. [przypis edytorski]
55
szylkret – masa rogowa otrzymywana ze skorupy żółwia podzwrotnikowego, z której wyrabia się grzebienie, guziki itp. [przypis edytorski]
56
tabakiereczka, zdr. od tabakierka – płaskie pudełko do przechowywania tabaki, tj. sproszkowanego aromatyzowanego tytoniu, używanego dawniej jako środek pobudzający do kichania. [przypis edytorski]
57
pronuncjacja (daw. z łac. a. z fr.) – sposób wymawiania, wymowa. [przypis edytorski]
58
dyftong – połączenie dwóch samogłosek, z których jedna nie jest sylabotwórcza, np. au w wyrazie auto. [przypis edytorski]
59
zadawalał – dziś popr. forma 3 os. lp cz.przesz.: zadowalał. [przypis edytorski]
60
Szabasiński – nauczyciel przekręca nazwisko Szabuńskiego tak, aby kojarzyło się z żydowskim świętem, zwanym szabas a. szabat. [przypis edytorski]
61
tabaka – sproszkowany aromatyzowany tytoń, używany dawniej jako środek pobudzający do kichania. [przypis edytorski]
62
kałamarz – naczynie na atrament. [przypis edytorski]
63
piasecznica – naczynie na piasek, którym posypywano zapisany atramentem papier, żeby szybciej wysechł. [przypis edytorski]
64
Jupiter tonans (łac., mit. rzym.) – Grzmiący Jowisz; Jowisz to najwyższy z bogów rzymskiego panteonu, pan nieba, grzmotu i gromu. Jego atrybutem był piorun, z tego powodu czczono go pod imieniem Iupiter Fulgur (Ciskający błyskawicę) i Iupiter Tonans (Grzmiący). [przypis edytorski]
65
szkoły powiatowej P-kiej – Wiktor Gomulicki spędził dzieciństwo w Pułtusku i tam chodził do szkoły. Zapewne jednak chciał, aby jego opowiadania o szkole miały charakter bardziej uniwersalny, a nie tylko osobisty, i dlatego zaszyfrował w tekście Pułtuskiej jako P-kiej. [przypis edytorski]
66
siemię lniane – nasiona lnu zwyczajnego, działające na żołądek osłaniająco, łagodnie przeczyszczająco; zawierają duże ilości śluzu i oleju. [przypis edytorski]
67
hydropatia – wodolecznictwo, lecznicze wykorzystywanie fizycznych właściwości zwykłej wody o różnej temperaturze. [przypis edytorski]
